20/11/23

LA MAYADA

El sitiu pa él, yera'l de siempres, siempres-y llamaren la fragua, pero, nadie de los que tán s'alcuerda'l porqué, namás s'alcuerda él, que dende mui pequenu, cuando sacaren los fierros qu'ocupaben sitiu y estorbaben nes esquines, y la única referencia que se caltién güei, son los fierros gordos espetaos nos murios a modu de gabitu pa colingar coses  qu'entá s'usen.

Lleva una selmana iguando, preparando'l llugar pa mayar. Separtando aperios y preseos pa los llaos, dexando llibre l'espaciu, pal llagar, la mazana, los duernos y tou lo precisu pa la xera, y dexando la pipa y los barriles llímpios y nel so sitiu, amás de los duernos, mayos, pales y un calderu.

Y llegó'l día que s'alcontró cola fragua enllena xente vinientes a echar un gabitu. Güei ye'l día de remembrances, de vezos, el so mundiu ta ehí, ye'l dél, ye feliz y nun s'entera que'l corazón torna de vuelta.

Cuatro homes mayando, dos a cada llau del duernu, cola música de los golpes de mayos acompasaos, y ambiente de trabayu y folixa.

El güelu quier mandar, ordena, diz... Los neños dando voces, d'egarradielles, folixa y carreres.

La palanca que trayistes nun val pa esa carraca. Quitai les fueyes seques. Quitai les mazanes picaes.

Aurelio manda pero nada, nin lu oyen, nun-y facen casu. Ye invisible, que si quies, da pasos, mira la xente...

Da un glayíu, - Quitai esa mazana picada.

Naide lu siente.

Quítate del mediu güelu, van tirate.

Siente'l rodiu, mira, ye él quién lo siente. Dase de cuenta, yá blincó'l tiempu. Nun ye pa rise, cavilga, tampocu paga riñir y ponese seriu... pero, allégrase enforma viendo los nietos, velos esfutar cola mayada, enllénase-y l'alma. Entrúgase, quién va podar en xineru, quién va quitar l'arfueyu. Echa la cuenta, ésta ye polo menos, la so trenta mayada.

Van echando la magaya nel llagar, avera bien el duernu, de seguida va principiar a pingar.

Güelu quítate, vas cayer, Aurelio quítate, que van tirate los rapazos. Aurelio estorba y Aurelio a la fin lo entiende. Arrastrando la pata arrima un tayuelu,  siéntase onde'l duernu. Mira de regüeyu y ve con emoción un filín de sidra que pinga,  duce y mansulíno nel duernu, y cómu se va formando la espluma dorada. El güelu garra un palín pa metelu, y que nun s'atasque'l furaquín. Namás mira'l duernu, nin oye, nin manda, nin mira cómu va la mayada, y Riquín el nietu pequenu, ye quien s'avera al güelu.

        -¿Yá se puede beber un pocu güelu?.

Aurelio pása-y la mano pela cabeza y míralu con güeyos de güelu. Ai'l mio neñu, cavilgando, si sedrá Riquín quien dalgún día-y toque preparar la mayada. Ta Riquín ensin perder güeyu a la algarada de la rapazada y ponse nes rodielles del güelu, Aurelio afalágalu y pálpalu pela espalda , da-y un mimu comu de vezu.

        -Alguarda un pocu mio neñu.

El güelu vive esi momentu comu cimeru, los güeyos mirando pal duernu y siente'l cariñu del neñu pequenu. Nun quier sintir más nada, nun mira cómu facen la mayada, nin mira cuántu falta, la improvisación y'l desorde ye lo qu'afaya, nadie fai nada al so sen, namás sabe que a él yá nun lu dexen facer más nada.

¿Dasme un pocu güelu?. Apúrrime la zapica, non, nun metas el vasu nel duernu.

Riquín preba la sidra, ente los rapazos, formóse una bona algarada.

        -Riquín, trai pacá'l banquín.

Sentaos los dos nel banquín arrimaos al muriu, el güelu xúntase bien col neñu. Mirando pa dientro siente que yá se-y pasó'l tiempu, lo únicu qu'invade, ye'l golor remembráu de la sidra'l llagar caendo al duernu.

        -Otru poqueñin gúelu.

        -Non, que si te da cagalera ríñeme la to güela.

Y ehí tán, nesi requexu. Afalagando al so nietu asela y fai un esfuerciu,  cásique vencíu nel so sentimientu, nel camín andáu a la vida ganada. Pon enfotu, piensa, quién va siguir llimpiando la fragua, quién va rellenar el barril, quién pañará la mazana, quién va saber facer el trasiegu...

Deprendiólo bien, sabe que pa él, ye la última mayada.

XUAN MIYAR

01/07/2023

“Hestories de despoblación y abandonu” 

NEL MOLÍN -

Son les 7 la tardi, otru día que nun vió pasar a naide pal molín. Aurora, seguru que güei tampocu nun faló con naide, otru día más ensin moler, otru día más ensin maquila, ¿Quién va dir, quién sema, ónde ta la xente?. Amador lleva díes esmolíu dando-y vueltes a la mollera, tien de dir ver la molinera.

Amador ye ún d'esos homes que vive sólu nel pueblu. Siete cases zarraes, namás cinco tan abiertes y namás una tien ganáu, poro, en denguna semen.

Amador nun ye de presumir pero güei pela mañana llavóse y punxo llimpiu'l pantalón, va baxar al molín. Al baxar dexó la burra nel prau, la que-y da la compañía y dalgo de facer.

Per caminos ente muries desarmaes, cotolles descomonaes, castañales centenaries faciendo fondes solombres, entá queden les buelgues d'eses rodaes grabaes nes llastres pelos años, feches col rodar de carros y carretes y, tórnase a mozu, de cuando'l tránsitu pel camín de neños, de alforxes y de cestes, yera'l vezu pa la xente, estraña la lluz d'eses solombres eternes. Sabe que nun va alcontrar a naide. ¿Ónde tará la xente?.

Na calma la mañana, ensin un soplu d'aire que lu ponga sollerte dando-y na cara. Fueyes seques cayendo sele, lo únicu que se mueve. Fai l'asomu pela canal, fueyes, mofu, cañes rotes y piedres, ¿Per ónde cuerre l'agua?. Avérase al molín, tan paráu comu l'aire la mañana y avivó los sos sentíos.

Remembra l'arume del maíz fechu fariña, ye lo primero que siente. Telarañes texíes na puerta, la d'enriba abierta, mira bien... nin hai puerta. Va averándose a la casa, pon la oreya y nun siente nada. Aurora, Aurora, llama. Silenciu llama silenciu, y el selenciu llama a la nada...

Mira la rodiada, paez que ta tou bien curiáu, y tou ye calma. Cales, xeráneos y roses florecen al rodiu la casa. Un gatu tres el cristal la ventana paez que ye lo que-y da vida al llar, onde les ruines güelen a decadencia, adornen el llugar. Mira'l cielu, mira'l tiempu, recréase mirando'l carbayu vieyu onde xugaben, ente árboles, a la maya. Un gritu de sustu failu tar de nueves nel llugar.

-¡Ai!, ¿Qué faces equí Amador?.

Con cara de plasmu, ensin saber per ónde apaeció la molinera, diz-y.

-Aurora, que vini a vete...

Un calderu d'agua na mano y na otra'l ruenu acabante quitalu de la cabeza, da rempuesta a la ausencia d'Aurora, que t'avezada a tar sóla, posa'l calderu. Pañoleta negra, mandil gastáu, la saya de cuadros prieta, rota y puerca. Dexa les madreñes a la puerta xuntu al calderu. Miraes cómplices qu'amosen xestos de comprensión y derrota.

Nun son los años del bulliciu'l molín, nin los años mozos d'actividá dala. Burros, alforxes enllenes, xuegos y xuntances populares yera l'actividá diaria, güei, equí tamos sólos. ¿Ú ta la xente?.

Nun saben qué dicise, miraes, medies pallabres...

Remembrances d'otros tiempos enllenos d'enfotos, qué pintamos nesti tiempu ensin almorzar recuerdos, y non, nun facemos vacíu a les mentes entá despiertes, semos quién xintar ilusiones, años pasaos que mos dan la esperiencia de la vida enllena d'hestories, dexando caminos andaos enllenos de roses, anque agora, mos pinchen les espines.

Damos la to lluz lluna, allúmanos cola esperanza en caminos de ñubes grises, arratrando los pies per onde s'aldovina'l desiertu.

Miraes arrequexaes, asemeyando pantasmes vivos pela aldea, coles sorrises perdíes y les miraes dolientes, ensin sintir xirar les mueles.

Aurora clisa la mirada nel carbayu vieyu, Amador nun diz nada, mira de nueves al suelu.

XUAN MIYAR

01/04/2023 

“Tengo ama” - (Dedicáu a la Villa). ”.  Rellatu n'asturianu  de   Xuan Miyar

Estaya de publicaciones n'asturianu, dedicaes a la nuesa cultura y tradiciones. Cola collaboración de Xuan Miyar

Dende la ñube algodonada puede sentir aquéllo que ta prendíu nel so intelectu. Mel arrienda les 24 hores d'un día y alienda, suelta les bocanaes d'enfotu, éses que quier y puede. Báxase a la realidá emocionada pa sentir el devenir de la mirada allargada d'andar pelos requexos de la  Villa de la mano de la so amada.

Principia l'andar pela cai del Agua, a la bocana ensin paragües a la busca de consuelu, a les veces qu'alcuentra l'arume a pan tienru, que ye la so debilidá, ya'l so recuerdu de neñu y, andar a la qu'anda, pa que nun echen furruñu los sos raigaños y creyelos.

Caleyando bien garráu y nun lu suelta, cuntando los pasos sigue andando hasta la estrencha Caleyina, per onde tovía oye los chillíos y berros nidios de tantos neños xugando n'aquélles llargues tardes hasta los atapeceres.

Y faciendo un exerciciu de puxu, depués de 5 hores de saboriar los requexos, pa que nun-y envuelvan les corrientes d'un airón que paez d'iviernu y pa nun escaecer el tastu aneyu de la mazana dorada fecha magaya y sentílos. Llega a la cai'l Sol pela solombra, y un vecín t'atisbando tolo que pasa, ensin sombreru, dando la parpayuela, mientres la so neña nagua poniendo les manes nel escaparate de casa Mero.

Mel, tien la so mano apretada, siéntela asina, comu si lu llevaren agarráu, cola ilusión que lu guía fuera una mano candial y verdadera, acompángalu mirando al suelu oyendo'l soníu de los pasos imaxinaos pola señardá ya'l tiempu.

Mientres, va pasiando y acariciando'l suelu  llega l'Anchu, tan anchu, el sitiu de paseantes ocasionales, turistes foriatos y vecinos aspirantes a espectadores petando l'hestóricu café. Nes sos cares aldovínase l'enfotu ya ilusiones nesa espera, cola priesa d'entrar nel teatru Riera.

Pisando'l suelu con mimu pa nun mancar la so Villa, anda  p'atayar pel pasaxe andando mui seguru, pa esfrutar de l'ayalga de la Plaza'l mercáu col decoráu de cuentu. Enantes entró nel Café d'autor pisando'l suelu bordáu de flores con filu finu, y esfruta la cafeína  pa entamar la nueche llarga que lu espera espiertu.

Depués de dieciocho hores yá ta nel mediu la paza'l Güevu. Gasta una hora xirando faciendo un exe col calcañu pagáu al suelu alredor, nel sitiu que lu envuelve, a la velocidá de l'aguya'l minuteru del reló l'Ayuntamientu, al tiempu que siente'l pálpitu del corazón de la Villa a piques d'entamar el sueñu y cásique duerme. Apáguense les lluces de los chigres, toquen a callar, zarraron les puertes.

Agora, la Villa anovada de verdaes infinites, comu sidra'l duernu qu'esgola pel gargüelu. Pasa la nueche acoricáu nun bancu  nel Parque la Ballina con delles hores dormíes, tantes comu perdíes. Suañó coles hestories deprendíes que-y asuénen a tastu agrín comu l'arume de la esperanza dala. Hestories allancaes comu sidra na pipa pa escanciala, qu'espalme na so cara pa beber de los recuerdos.

Dai la to mano blanca, Villa, guíalu pel camín de la to corona celestial  p'alcontrar les emociones anque namás seya per un día. Dormiendo al rasu y empapáu pola rosada, espiértalu yá de día, un vuelu rasu d'andarina.

(Dedicáu a la Villa)

XUAN MIYAR

01/01/2023 

“Lluna” - Rellatu n'asturianu - Collaboración de Xuan Miyar.

Estaya de publicaciones n'asturianu, dedicaes a la nuesa cultura y tradiciones. Cola collaboración de Xuan Miyar

Güei véote encesa, con esa lluz qu'aclaria les idees y tas a piques de tar llena, allumes pa les almes qu'alguarden y pa les que tán na espera.

La to solombra que faces tan allargada nesta nueche tan illuminada, escosada de ñubes cobardes que nun s'atreven a tapar esa lluz reflexada, qu'a les veces da la pena, la qu'apurre'l misteriu, la que da'l miéu de sintir la soledá y de nun atopar esa lluz máxica ya enigmática, la lluz que t'amira y t'enciende l'alma cansada dacuando cavilgues p'adientro.

 -Dímelo lluna, ¿Voi sintir el valir de la to lluz, lo inútil del to vientu y lo bono del to silenciu?. –

Gabítame lluna, -¿Un granu na cara faime distintu?. ¿La marca del tiempu faime peremne?. ¿Les arruguies na frente fácenme sabiu de repente?. Sintir namás un silenciu bien calláu... ¿Faime inútil ya estrozáu?.

 Dímelo, nun t'engurries. Toi a sintir el tastu pel gargüelu de llamber les llárimes de tristura de llargues nueches espiertu. Toi escosu d'enfotos fatos gastaos pelos tiempos perdíos, de suaños rotos, incumplíos.

Dímelo y sofítame col to facer silenciosu cola fuercia les marees, blanquia les mentes ruines al serenu, cómu sábanes blanques tendíes nel verde suelu esperando la rosada, cola suerte del home perdíu, qu'enxamás se llibra d'una cagada de raitana. Voi semar pebides d'ilusión pola fuercia del espírutu, con pasión. Voi recoyer frutu del esfuerzu, semar nel menguante pol caprichu y suerte del tiempu. ¿Qué caprichu, qué tiempu?. Esguilarán formigues peles piernes inertes, firme, al pié de la mio tierra humildada.

Nel creciente vamos medrar xuntos, esponxigaremos y daremos la vuelta xuníos, entós, n'alborada colos suaños anovaos, veremos les lluces prendíes, atoparemos y veremos medrar de nueves les ilusiones perdíes, agora enceses.

 Y dende la tierra prestixiada véote llena, lluna, rescamples cola to lluz, col mio sentíu enllenu d'enfotu y la to cara que mira, y qu'enllena l'alma.

XUAN MIYAR

1/10/2022

“EL SOMBRERU”

Perhí van, pasiando pela cerona comu tantes veces, alcontrando'l llugar perfeutu p'alendar que-yos enanche los pulmones, p'andar a veces, cola cabeza gacha mirando pa los nuestros adientros a la gueta de la paz y del silenciu ganáu a la vida cotidiana, colos deleres y los sos menesteres.

Tornando direicción pa la Casa'l Conceyu tuerce'l piscuezu pal Parque la Ballina, atopa les mazanines. Tolos bancos acutaos al rodiu  p'aselar y aldericar.  ¿Qu'hai tres el sombreru?.

Carrió, blanquina, coloradona y roxina... rescamplen col brillu llimpiu  y relluciente.  Mazana pañada pa enseñala y fotiala, sentase y retratase pa saca-yos el brillu cola culera poniendo una sorrisa na cara, coles mazanes d'esa Villaviciosa cimera, que facen maxa.

Ellí tán sollertes, miren de regüeyu y güelen, danse col codu viendo pasar los turistes y, el tiempu, que tantu calla y tantu fala.

Coles sos alcordances infinites de la Villaviciosa hermosa y, que tantu sienten, algamaes nes solombres fonderes nel Parque la Ballina, nesos bancos enllenos d'homes enteros, con hestories cuntaes y otres  tantes guardaes y faciendo remiendos nos corazones con alma d'aneyu galloleru, poro, cola aguya torcía... d'albarderu.

Alderiques superficiales, retruques intrescendentes y saboriando hestories repitíes y vieyes, cómu l'alimentu de los cuerpos  gastaos y les mentes, entá abiertes... y ven pasar un rapazón escorriendo a los ñeños màs pequenos, faciéndolos suañar nel futuru, n'un futuru ónde la rueda del carru nun roda penriba les llábanes llabraes pola rodada.

Raxao, perico, prieta y regona.¿Qu'hai tres el sombreru?.

Un rayín de lluz que s'adiéntra pente la solombra pel parque, foi cómu un mordigañu de frescura naquella mazana dorada, aliviando les fatigues d'ún y la sede de los llombos aventaos, y de sudu esgolando pela cara sonsuañando llárimes de los enfotos amenorgaos y cola boca pequena, compartiendo secretos,  sabiendo ser y deprendiendo tar.

Nun manca l'arguyu, manca'l sudu, les reñonaes, el trabayu y l'esfuerzu inútil ya escuru de dimir y esmenar. -¿Qué, prestaríate volver a ser mozu?. -Si ho, y mayar y apretar, mirar el filu sidra cayer nel duernu, de bona gana facía una mayada, y garrar en xineru una panerina del horru, o una mingana.

Vivir de nueves la realidá pasada pa nun escaecer, nun dexar nel olvidu lo que m'esmuele, l'abandonu y l'arfueyu, pa vivir y narrar momentos de la vida, la que va gastada. ¿Qu'hai tres el sombreru?.

Cada casa tien una historia y queremos facela cuentu, enantes d'escaecelu, cuéntamelu. Hestories nun cuntaes y d'amor polo nuestru. Esi sombreru ta fechu pa equí, pa ónde quería, amás de la merecía dedicatoria, traxo les mazanes rodando pel camín afayáu de l'ayalga maliaya.

Gracies Úrculo, nós con arguyu, vamos quitar el sombreru.

XUAN MIYAR

25/11/2021

A LA MANZANERA

Ehí tas, tan sóla. Cola mirada posada l'algame d'una güeyada perdía y, cuando l'alcuentres, das por fechu'l día. Naguando tas por nun pasar desapercibía y por que dalguién te llave la ropa ensin brillu escuru, teñía pol verdín del tiempu y pol vientu.

Subía nesi pedestal arguyosa ya altiva, col alma enllena d'elegancia, de soledá y tamién a veces, amosando un filu de tristura.

Reflexes a tolos vientos l'alma de la idea primitiva na Plaza del Sr. Fernández y ufiertes coles manes firmes la sereta enllena del frutu del pumar vendíu y nós, a l'algame pel futuru al serviciu del presente prietu pol frutu del nuestru conceyu.

Lluces la to dulce risa, galana, torna a retazos de sorrises averaes a llantos afogaos, marcando'l tránsitu de los pasinos sele y, dímoslo... suañes con toes les llunes y les estrelles cada vez que ves pasar les muyeres cargaes col cestu enllenu de mazana colorada.

Cuénta-yos la verdá, qué faces a la qu'esperes los crepúsculos infinitos del azar nes nueches murnies hasta l'alborada, sufriendo les xelaes y les rosaes. Cuéntalo, porque calles más que dices y ehí tas, entaramingada, n'honor de Don Obdulio y pola xera les muyeres, calles por él y por élles.

El tiempu nun cambia'l tiempu, namás les hestories, cuentos y lleendes y si dalgún día te facemos falta, nun llores, dimos qué sientes.

XUAN MIYAR

02/05/2021

TORNANDO

Ye un mundiu d'esperanza'l que trae l'airón que vien de la mar a la nuestra tierra cargáu de señardá, d'alcordances y conseyos qu'un día dalguién coló con éllos lloñe y recostinó cola pebida qu'esponxigó al otru llau del anchu la mar.

Emperu, entá se caltién n'alcordanza y cualquier día d'estos, esa remembranza va tornar, enllenando les caleyes de los pueblos d'aires de grandeza y de la hestoria d'Asturies, tantes veces escaecía y dafechu, tantes vueltes repetía.

Vieno l'aire frescu pol que naguaba pa dame na cara un día braniegu alcontrando'l suañu tornando al mio universu de los suaños imposibles.

Depués d'andar tola nueche persiguiendo enfotu p'algamar la lluna, nesi llargu viaxe pel cielu con ales de metal lixeru y sintíme afortunáu de palpar en silenciu la lluz qu'illumina anovada, la nueva esistencia na tierra afayada.

Cuerre l'aire sele pente les piques de l'alcordanza, col golor d'alcanfor, humildá y candura, nos caminos cásique escaecíos, qu'agora yá puedo pisar na mio tierra y palpar el pelleyu, ufrir un abrazu candial que sal del alma, a quién pasó la vida na espera.

Col corazón valtiáu d'ilusión y sintiendo les emociones d'aquellos tiempos d'afitar na mio tierra la identidá enxamás nun perdía.

Aposento l'alma nun xergón de ñubes escoyíes y andando p'enriba la tierra del mio pueblín coles entrañes de la real alcordanza atopaes, a piques de ser perdíes. Andar descalzu pel prau onde deprendí a poneme drechu, moyar la cara col orbayu nuevu y dexar que me tape'l mantu la rosada n'alborada, col corazón encoyíu, xunto a mio madre que m'alguardaba.

Yá asela l'espíritu pa sintir, agora llibre, l'ecu d'un suañu rebotiando un tiempu infinitu peles caleyes escondíes del intelectu y, de los glayíos atristallaos daos en silenciu.

Una sorrisa nidia invade l'alma y enllena'l corazón, dibuxando de colores tantes llárimes d'emociones.

 30/03/2021

LA TORNA

De xuru que l'airón que trae la mar a la nuestra tierra, vien cargáu de señardá, d'alcordances y conseyos qu'un día dalguién partió con éllos y recostinó con la pebida qu'esponxigó lloñe.

Emperu, entá se caltién na memoria y, cualquier día d'estos, esa remembranza va tornar, enllenando les caleyes del pueblu d'aires de grandeza y, de la hestoria d'Asturies, tantes veces escaecía y dafechu, tantes vueltes repetía.

Vieno l'aire frescu pol que naguaba, pa dame na cara un día veraniegu.

Depués d'andar pela nueche persiguiendo un suañu p'algamar la lluna, nesi viaxe pel nuestru cielu y sintíse afortunáu p'alcontrar la lluz qu'illumina la nuestra esistencia.

Cuerre l'aire sele pente les piques de la memoria, col golor a alcanfor, a humildá, a candura y tenrura.

Asela l'espíritu pa sintir, agora llibre, l'ecu d'un suañu rebotiando un tiempu infinitu, peles caleyes escondíes del intelectu, los glayíos atristallaos daos en silenciu.

Una sorrisa nidia invade l'alma y, enllena'l corazón, dibuxando de colores tantes llárimes d'emociones.

XUAN MIYAR

5/12/2020

PEPÓN III

Tiempos duros de soledá ya inseguranza, coles lluces apagaes nes edaes moces tarreciendo´l futuru y a los mieos escuros.

No más fonderu yera un home buenu, no más fonderu. Güei les sos alcordances yeren pa los padres, cola casería vacía, alloriáu y tan sólu.

Cola so mente revolvín invádelu´l mal humor, la humanidá que quier ganar, entá perdía. Pallabres mudes pente la solombra de les caleyes patexaes folgando a escures. Güei sospira y alienda, entá de pena. Nun tien quien-y mande nada, él solu s´inventa´l so trabayu dafechu despreciáu, hasta´l día siniestru, agora deprendiendo y amosando xeres asentaes.

Mira a los llaos buscando la complicidá escaecía, nun alcuentra enfotu, namás sebies arramascaes, comu les sos alcondances, tan tristes y silencioses.

Los codos nes rodielles y les manes nes vidayes, acabante mirar pal cielu, per eses cais dreches tien d´andar el duende... y cavilga - Danme ganes de llorar, teo de glayar l´altu la lleva...

Llámame, llámame, vas xubir... Comu´l día que nun baxé y xubisti a espertame. Esti día tampocu nun retruqué a los tos glayíos, los glayios que sentí, glayíos d´ausiliu y desesperu. Pá, enxamás entendí´l to sen de dame´l cariñu. Qué culpa teo yo de nun querer más que a mio ma, cavilgo pa min, que nun te queríes namás qu´a to y namás qu´al vinu, pal olvidu. Crucio la portiella cola maxa prohibía, l´otru llau del regatu nun saben que dalguién nagua per blincar el charcu. Sinón creen en min. ¿Teo de creer yo? y voi facelo, voi creyer.

Nun hai espaciu nin pa dir al Xin peles atapeceres, malpenes tien tiempu pa les sos xeres, masque na so mente, agora más fuerte, nun escaeza a la mocina deseada y nagua que llegare´l día de compartir el botín, xube al desván a mirar la rasera, debaxu la teya tien les perres na fardela.

Elvira la vecina, dalguna vegada tien de pidi-y daqué, hai qu´abonar el güertu pequeñu y pidi-y un carrín de cuchu. Comu otres veces Pepón echa-y un gabitu, agora Elvira ye más consentidora y xenerosa, da-y pena de velu trabayar munchu y sólu, dexa que lu acompañe´l Rin.

Perende apaez Lena, baxando la cabeza, colorada, enfila pa Pepón, avezáu a que nun-y de la cara, ta estrañáu, cola boca pequeña camienta a ver cuando puede echa-yos un gabitu, el padre ta malu y élla nun ye quien, nun d´abastu.

Pepón fai alcordances d´aquéllos tiempos, de fiestes y d´esfoyaces, cuando pasaba delantre d´ella los padres ponínse a tapala, mientres ella, torciendo la cabeza ensin desimulu, ponía´l culu. Hai que ver cuántes vueltes da´l mundu...

y agora Lena, vergoñosa, mírame de frente, delles vegaes camiento dalgo y bien qu´atiende...

Pa güei yá enforma cavilgué. Voi a xugar colos ñeños y dalgo de facer.

Enfila pa casa más serenu.

- Pá, cuéntamos otra vez el cuentu del mozu que garró les perres nel furaquín na cuadra...

- Pa otru día, faise tardi y to madre tará iguando la cena...

Entamen tornar pa casa, baxen pela caleyina contentos, los ñeños esfrutando y xugando col so pá depués de llegar de trabayar. Güei tocó dir ver les xates que duermen nel prau y llimpia-yos la poza l´agua. Caleyen, Luis a les veces paez más candial, anda a la vera de so padre, Pepín, más enriedosu anda a carreres, a veces p´alantre, otres p´atras.

Mirai´l paxarín... ¿Qué tien?, diz Luis. Ye´l paxarín que lo sabe tou y dízmelo a min, el que me lo cuenta na oreya. ¿Ónde vas paxarín? Entrúga-y Pepón. Home si, va contestate, entruga, entruga... va vagate, va falete... Diz Pepín fartu rir. Entós ¿Porqué pensaes que m´entero de tou?. Por qu´entrugues munchu y nun ye a los páxaros. Diz Luis. Enteréme d´una cosa, ¿Nun tuviestes l´otru día na cueva los calieros?. ¿Quien te lo dixo? ...Peru nun entramos eh, mandé-y entrar a Pepín y nun foi quien dar un pasu pa dientro, nun s´atrevió, yo asomé un pocu la cabeza pa ver y taba escuru, vieno tres de min Pepín a emburriame y enfadéme con él. ¿Pá, tu entrasti dalguna vez?. Non, díxome´l mio güelu qu´ellí vivía l´home del sacu y cuntóme toles fechoríes que facía... ¿Qué facía? Dixo Pepín. Munches coses, curiaba a los neños que yeren malos, pa llevalos, espertábalos pela nueche, metía-yos mieu peles caleyes, escorríalos y a los que teníen navaya, nun los dexaba usala... Correi, vamos, correi qu´atapez.

Asoma la lluna tres el cordal y pela so manzorga ta mercuriu, malpenes se ven agora les estrelles, toos clisen la vista nel cielu, los ñeños tovía pensatibles, con un pocu de mieu, Pepón llévalos agarraos caún per un llau, miren pa enriba, callen, los tres en silenciu. Pepón siguió mirando´l cielu y alcuérdase cuando fizo una promesa... Dar, lo que nun tevo, dar tou lo que tien, pensatible nes lluces prendíes, agora, nesi cielu.

- Mirái les estrelles, caúna tien el nome de un ñeñu, aldovinái cuála ye la vuestra.

Párense en secu, aculumbrando tou lo que pueden, nun son quien gorgutar pente la inmensidá de la ñaciente estrellada. Pa Pepón son ente toes, les que más rescamplen, mientres-yos garra les manes y pa éllos escoyer una nun ye cenciellu.

Pá, si escueyo una estrella pa mim, mañana voi saber cuála ye?. Diz Luis.

Pepón piénsalo un pocu enantes de contestar.

Mirái la lluna y de les brilloses, vuestres sedrán les que más s´averen.

Sentáu nel escanu depués de cenar mientres la muyer recueye la cacía, los ñeños yá se fueren pa la cama. Mírala, tán cuntaes casique toes les novedaes del día, agora esfrutando los suaños y aldericando. Cómo se mueve Lena, qué remangu tien, ensin quita-y un güeyu, ehí ta la mocina deseada. Guarda pa él toes les hestories tristes, agora colos sentimientos bien guardaos. Va tiempu que lo cree..

¿ N´acabante recoyer echamos una escoba?. Pepe, sabes qu´echo pilancos sumando, echamos un parchís anda... Val, asina cómote enantes dir pa la cama.

Una sorrisa cómplice y picardiosa percuerre-yos la cara.

Ma, ma.

Llámala un rapacín, posa´l botixu y xube pal cuartu los ñeños y cola voz apocada...

¿Qué quies Pepín?. Nun soi quien dormir, tate un pocu equí anda, teo mieu... Afalágalu, tóca-y la cara candial, vamos espertar a Luis, vamos tar en silenciu. Toi espiertu ma, nun quiero dormir, cuéntamos un cuentu. ¿Pues cuntamos el cuentu del mozu que garró les perres nun furacu?. Diz Luis. Val, n´acabante cuntalu a dormir... ¿val?. Diz la madre.

Yera naquellos tiempos, cuando un mozu que se llamaba Xosé y que tenía fama de malu, enredosu y retrucón, nun lu queríen munchu los vecinos, andaba tol día ensin facer nada, col gomeru nel bolsu tirando piedruques a los gatos y buscando perros p´amarra-yos una llata nel rau. Nun paraba en casa, nun tenía una peseta, nun-y daben nada, el so pá gastábalo tou en vinu y nun lu quería ayudar. Yera so madre, la única que s´esmolía por él. Yera un rapaz al que-y gustába muncho una mozuca, peru ella nun-y facía dengún casu, entós, él diba a vela ensin que naide lu viere, caleyando escondielláu, tolos díes que podía diba l´atapecer, peles caleyes pindies a la so casa y xixilábala dende afuera, peles ventanes con procuru, nun dase a ver, cuando toos de la familia taben dientro.

Un día de sópitu, él taba tres el pogollu del horru, ve al pá de la moza salir de casa y entrar nel corral y zarrase dientro, al mozu paeció-y mui raru, allégase con curiáu a la puerte´l corral y per una resquiebra ve al home meter dalgo nun furacu nel muriu, tres les vaques y tapalo cola mesma piedra. Alguarda un cachín y cuando´l paisanu sal y entra en casa y s´apagaron toes les lluces, cavilga... yá tán toos na cama. Entra nel corral a palpu y prende´l farol qu´hai na entrada, antainando, quita la piedra del muriu y garra lo qu´hai dientro, una saca con munches perres.

Nun sabía qué facer col dineru que garró, llevólo pa so casa ensin sabelo los sos padres, ellí lo guardó, a sabiendes qu´un día, taba seguru, diba casase cola moza y gastales pa ella.

Depués de munchu tiempu, mandaren-y dir trabayar a la casa la mocina y conociéronse meyor, anque´l padre de la moza nun la dexaba falar con él, entós comencipiaren a vese a escondíes. Xoxé vivía solú y fueren faciéndose amigos, depués de tiempu ella tamién quedó sóla na so casa, Xosé perarguyosu nun sabía qué facer pa da-y gustu y, entrugó-y...

¿Quies casate conmigo?. Vien tardasti en dicímelo Xosé...

Xuntaron toes les vaques que teníen ente los dos na cuadra más grande, que yera la d´ella.

Con cara de misteriu y amosando duldes, Xosé mírala a los güeyos...

Teo de dicite un secretu. Nun m´asustes Xosé, ¿qué ye?. Vamos dir a la mio casa. Ellí lo vas ver.

Caleyen agarraos de la mano selequín a casa.

Xosé xube pal desván pela pasera, entra a gates pa la rasera y quita la teya, namás atopa un ñeru ratones na fardela.

XUAN MIYAR

24/07/2020

Pepón

Andaba dende va tiempu cola testa gacha, dir pel día pa echase nel cabornu yera un de los momentos más afayaizos pa cavilgar de la so vida a la solombra, arrodiáu de castañales, humeros, carbayos y matos, mirando´l cielu pelos furaquinos ente árboles y ñubes, mirar los rayinos del sol qu`entren p´allumar la so mente confusa y entrugándose, ¿quién soi?. Equí, soboriando l´agriu la nada y reprimía la rabia, ta sólu, naguando pel rayín d´esperanza y faciendo l´esfuerciu d´escaecer la realidá de los sos vientos revueltos, col espinazu dobláu y los silencios espiertos.

El ñublu faise zarráu como davezu, el llombu moyáu pol mofu d´esi cabornu mediu tapáu cuantayá d´escayos, cola foz separtaos.

Zarro los güeyos y aliendo. Un día más pa garrar fuercia guardando´l secretu comu caprichu de neñu, alzo la testa ensin mirar el suelu, desenterrando´l suañu y dalgún recuerdu.

Oyí pasinos, entra´l mio pá pel estregal, antaino a separtar el montón de tarucos, la torre qu´entamé facer tien doce pisos, en caún tien un tarucu prietu que foi quien dir xuntando y separtando pa que mio madre nun los meta na cocina, mio pá anda ensin mirar pal suelu cola zapica lleche, pisa ún y zarapica, tuvo a piques de cayer, garróse al marcu la puerte, la que nun salvó foi la zapica; da la güelta, mírame de males y mete-y una patada a la torre de tarucos y a min una morrada, garróme de raspión, cásique la safo, pero quedome la cara colorada.

-Ya te dixi que nun xuegues en mediu l´estregal, poniendo cara querer comeme, póneste a un llau y, lleva´l montón de tarucos pal fornicu.

Ensin rechistar entamo a recoyer despacín, dígo-y a mio madre, mientres friega´l suelu emporcáu, que nun me los queme; pá foi a buscar otra zapica lleche.

Enantes cenar, ma dizme qu´estudie´l catecismo, cola lluz apocada, asemeyada a la mio gana. Llega pá dafechu enfocicáu, diz-y a mio madre que me tien bien folgáu, yá va siendo hora de comencipiar a facer dalgún mandáu. Mio ma mírame candial de regüeyu y mio pá mírame, entá cabreáu, con ceñu.

Abro los güeyos, entamo dir pa casa depués d´un día duru de trabayu. Remembro a mio madre, cuántu la eché y echo de menos y tamién a mio pá, qu´ocupó´l so espaciu con trabayu, vinu y desvelu...

Caleyo tornando a casa despaciquín col enfotu d´arrodiame de la mio realidá; ando pela vera´l ríu y paso xunto a la pozona la presa´l molín, güei escaecía comu la canal y estrozada peles corrientes, sentéme un poqueñín a remembrar la maxa d´aquél día cásique l´atapecer, día de povisa, d´angazu y sudu, pa esfrutar la soledá de bañase en porriques como tenía´l vezu, a estes hores... ¿quién me va ver?, cola corriente selequino y l´agua fresquino esfruto mirando´l claru l´agua, de sópitu siento comu un ruidín, dacátome que dalguién ta perende y xixila dende´l matu a la vera, miro bien al rodiu, nun foi quien ver quién yera, esmolíu toi y seguru que yera ella, fágome un piñu y asomo namás la cabeza, depués d´un tiempu d´espera voi salir del agua, vístome y xubo al Xin con procuru pela caleya, con un nome grabáu na mente, Lena; la neña, pa min estirada, que siempres m´aforró na escuela la mirada.

Siéntese afortunáu de llegar a casa cola sorrisa puesta, la muyer tan afayadiza alguardándolu y faciendo la cena, los dos fíos naguando que llegare a so casa pa xugar a los xuegos que-yos foi deprendiendo, tan agudos, tan guapos, tan distintos...

Los díes d´ochobre yá son más curtios, atapez primero, tien d´entretenelos cola lluz que s´escosa del día, pola gracia que-y dan los sos ñeños.

T´afitáu n´alcordanza, l´horru, la cuadra, les ventanes tán pequeñes, árboles vieyos qu´acuriosen el rodiu y sobro tou, los llugares pa remembrar, dende fuera casa.

Cola lluz probe del focu encesu fai casu pa xugar a la maya, tien munchu de facer, poro fai una posa pa xugar con ellos, escuéndese nesos sitios que yá conocen, pero nagüen por pasar un tiempín col so pá, ye la escuridá la que-y da´l tastu al xuegu, dando xiblíos seles y facer llamaos dende distintos sitios, camudando los llugares onde escondese, tres los pegoyos, tres la escalera l´horru, tres los lloreos... alienda altu, a veces berra, per momentos mete-yos mieu, ellos ponen la oreya y atienden, saben que ye´l xuegu de les emociones fuertes y ensin separtase munchu de la casa pisen sele, un sustu a les veces ye los que-yos fai sintíse inseguros, el sustu del mieu y nun por perder, sinón pola emoción del suspense.

Una voz femenín llama pa la cena, Pepón da´l xuegu per acabáu, satisfechu y cansáu.

-Luis, Pepín a cenar, salíi yá, llega Luis saliendo de tres la casa percontentu de que nun lu alcontraron, Pepín azorrona, espera qu´entren toos y cuando nun lu pueden ver, como un afogáu sal del so escondite, del so requexu secretu.

Sentaos al rodiu la mesa Pepón mira la muyer y a los sos fíos, ruempe les cadenes del so recuerdu, la vida camudó enforma, tien la familia que suañó de neñu, nun pierde´l tiempu nos sos recuerdos mirando a los neños, que se piquen a pataes per baxu la mesa, - Vaes dir pal cuartu a pensar y ensin cenar, diz-yos so ma.

Ye hora dir pa la cama, duérmese otru día más esfrutando lo que tien na casa y alcordándose de sos padres, n´especial de so ma, cuántu lu curió, cuántu-y tapó, qué tiempos de color prietu ensin remediu, onde se paró la so neñez cola cayida de la pasera vieya, nun tenía que ser ella quién la subiera... piensa y na escuridá, mira pa enriba, el que t´ehí que me lo diga, - ¿Por qué me dexasti ensin ella?.

Paróse´l mundiu aquel día traicioneru y llegó la señardá metía na lluz caún de los díes qu´alborecía, él nun sabía cómu francer les cadenes del so encarcelamientu, nin suañando, quitaba la galga de la so desdicha y de la so rabia.

- Pepe llevántate, dixo so pá.

- Llama, llama, güei nun me llevanto por que nun me sal de la gana, llama, glaya más altu, glaya, que nun siento nada.

-Pepe llevántate, hai daqué de facer, mientres pegaba col preséu nel tables del techu´l llar, xustu baxu la so cama.

Faciendo un exerciciu testerón métese baxu´l mugrientu cobertor, mientres so pá sigue aporroneando per baxu, nel pisu´l so cuartu.

Vo echa-y un pulsiu, - Vas xubir a espertame... cavilga fechu un ñudu.

Una nueche más d´hestories cásique perdíes p´alcontrar el sueñu, ente otres munches tan candiales, con tantes nueches coles sos llunes pasaren.

Güei llevántase patexando fuerte pela vida torgada dende bien neñu, agora mozu y padre yá entiende la mala ostia y´l xeniu de so pá, siempres sumíu na soledá de les caleyes escures, ensin equilibríu, sintiéndose culpable de les paseres ferruñoses y de la so galbana, siempres metía nel alma.

Alcuérdome d´esi día tristón no que l´orbayu nun dexaba facer nada.

-Abúltame raru, mio pá entá nun se llevantó. Yá tenía delles coses feches y el nuberu amenazaba enforma, yera más qu´orbayu; - Voi tener que dir a llamalu...

Xubo y ximiélgolu, nun retruca al mio intentu, paez que ta durmíu... o faise que nun me siente...

La nueche pasada fo al chigre como tantes veces y yo, depués de caleyar al Xin, como tantos atapeceres, pa la cama.

Porfiamos enforma, hebo de facelo tou sólu, díxome qu´ónde taba, azorronando y mudu nun-y dixi nada, de xuru que yá lo sabía, Elvira nun calla nada. Tenía razón, dende va tiempu llargar callandino ocupaba tola mio intención, dir a ver y saber a la mocina yera´l vezu y yera´l Rin quien da l´avisu de mio pasu a Elvira, pela caleya´l Xin.

XUAN MIYAR

PEPÓN III, Darréu.

MARZU -  2020

 “Pepón”

Yá cásique nun se ve nada, les lluces de los focos del camín xunto a casa yá quedaren lloñe, equí nun allumen nada, Elvira llama´l perru cola voz baxa, acabante oílu goler pel suelu y depués d´un ruidu raru tres el matu pon l´antena, xube´l brazu comu si mandare callar al silenciu y nun siente nada. Cola boca pequena llama al Rin sele. Rin, Rin, el Rin nada. Pela caleya escura anda de contino hasta llegar cerquina d´una casa, nel Xin. Tien el focu encesu, alguarda un pocu, per un istante paez-y que se mueve daqué, comu una roceana solombra so l´horru, peru nun ye quien acolumbrar nada. Rin, Rin... torna tres una última güeyada... cavilga, el Rin tornó sólu. Col pasu aceleráu anda´l camín de güelta pa so casa.

-.¿Verínme allegame a esa casa?. De repente siente correr tres de sí, -.¿Ú tabes Rin?, afalágalu, nesto´l perru da la güelta a tou meter, Rin, Rin, Rin... síguelu y llámalu camín enriba hasta que s´atopa de sópitu con Pepe, acompañáu del Rin. Qué sustu lleveren los dos.

Pepe, según-y cuenta a Elvira, vien de dar una güelta de perhí y escureció-y.

-Hai Pepe, has de tener curiáu, que ta to pá sólu y teníes que echa-y un gabitu col ganáu. Ensin parar, Pepe baxa la cabeza y a zancada llarga baxa pa so casa ensin dicir más nada. Pepe llega a casa y tien tiempu de mas p´aidar a so pá, pa cenar y metese na cama y cavilgar, ensin dicise nada, mudos los dos, mírense de regüeyu, comu siempres.

Pepe ta envizcáu en dir a ver a la rapaza de la casa´l Xin, agazapáu tres les sebies, tolos díes que pue, l´atapecer, xube al rodiu la casa escondiellándose y, al traviés de les ventanes mira la mocina afatáu, de cómu l´acariñen, cómu-y falen, naguando, cómu ye´l tratu d´una familia en casa, pa él desconocíu. Aguanta tol tiempu que tien, espera con ansiedá. Subíu a la talamera l´horru, hasta que Lena xube pal cuartu d´alantre, malpenes pue ver nada, cola lluz de la bombilla de venti y la cortina d´un llau de la ventana echada, aldovina cómu se quita la ropa, cariciada y rescamplando pela lluz marillentada. Comu un ser anxelical con ropa blanco, vela averase pa zarrar la ventana. Ablucáu, torna na escuridá pa la so casa pel camín de les desventures, el mesmu de les emociones.

Cola mano metía nel bolsu baxa garrando la navaya y un poqueñín más pa baxu, para, p´afilala.

Ta sollerte Elvira, el perru lladró cuando pasó Pepón ensin gorgutar delantre la so casa. Güei Pepón tornó un pocu más tardi, velu pasar, baxando la cabeza, con disimulu.

Llega a casa enantes que so padre, ésti llega enfocicáu y pinpiáu comu tantes veces y entá, ta tou ensin facer, depués de porfiar enforma, dexen a mediu facer les coses y al ganáu, muertu fame, namás con un pocu herba seco. Vanse pa la cama con un pocu pan y una mazana y una taza lleche.

A Pepón faise´l día llargu enantes d´atapecer, depués de facer el manguán tol día escalforiándose y cavilgando cómu entamala. So padre foi pal chigre cuantayá. Garra´l cordel que tien preparáu y tira pal camín del Xin, con procuru, al pasar pela casa d´Elvira, col enfotu de que nun s´entere´l Rin. Quesiquiés, el Rin ta llistu, col vezu de dir con él, a mediu camín yá diben xuntos, gárralu Pepón y amárralu n´un cabornu de castañu d´al llau´l camín, el Rin queda lladrando y lloriqueando y pocu a poqueñín, va royendo´l cordelucu ruín.

Mira pa dientro la casa peles ventanes ensin perder un rispiu de lo de so cuando llega´l perru lladrando y galloleru de tar yá con Pepón, ésti ponse mentecatu y escuérrelu pa baxu, col envís de safase dél. Dende dientro la casa sienten dalgo, sal Mel, el padre de Lena, fuera casa cola cachaba, -¿Quién anda perende?.

Pepón xixila tres el pegoyu l´horru, alguarda un pocu, -Esta nueche tampocu.

Torna gachu... dende la escuridá llancen-y un madreñazu.

Cuerre, baxa pel camín escuru cola tristura del tiempu perdíu. Con dello del camín andáu, siéntase nel cabornu. Rescamplen les estrelles y la lluna a piques d´apaecer tres d´aquelles ñubes prietes. Siente la soledá nel so mundiu de les almes solitaries y tan disgraciaes, a quién fala, a quién quier, a quién llora... y a él, ¿Quién lu siente?. Ensin dexar de mirar la lluna relluciente quier semar llárimes de rabia y desesperanza peles caleyes perdíes del mundiu de les inxusticies. No fondero de la so mirada ta la lluna, mira´l cielu onde un día-y dixeron que taba so madre, fae tiempu que sabe que non, nunca nun vio a so padre rezar mirando a esi cielu, que-y paez el de les esculpes tramposes, nin siquiere rezar, el so rezu ye a la botella de vino, dacuando-y falta, la so manera de...

Ehí tan les llárimes soses de los güeyos secos, nel rapaz que nun deprendió a querer, nin dexase querer, el rapaz tan escosu de sentimientos. Echáu enriba´l cabornu gastando´l tiempu na soledá de la so trinchera, col animalín qu-a él, más casu-y fai y más lu quier.

Al amanecerín anda alloriáu, cola tristura n´alforxa pa so casa, ensin que naide se decate que nun ta, nin s´esmuela dél.

A media mañana llámalu so pá, -.Pepe, Pepe, llevántate folganzán. Depués de un cachu baxa, diz-y so pá que vaya char un gabitu a Mel el del Xin, que trae un xatu pal camión y nun anda. Va Pepe al so alcuentru a emburriar el xatu, da pena velu de ruín, enñérase de les pates d´atrás, ensin dexar de posar la mirada en Lena y tar, tan a la vera d´ella. Llegaren a la carretera y xúbenlu al camión. Nun ganó nin les gracies. Apartáu pa un llau nun pierde detalle, cobren el xatu y Mel guarda les perres y tornen pal Xin ensin dici-y nada, nin siquiera una triste mirada,

Al otru día l´atapecer, Pepón entamó, comu davezu dir al Xin, yá cásique-y pasó la desazón, callandino, al pasar por casa Elvira amarra´l perru con la cadena na caseta y darréu, enfila´l camín de la so llocura. Llega a la casa, tan toes les lluces encendíes: embaxu, los cuartos, el foco, na cuadra, que ta zarrada a cal y cantu. Escuca y queda guardáu, nun pue ver nada, piensa qu´igual va parir una vaca. Apáguense delles lluces de casa, hasta Lena, perxixilada, foi echase na cama, lo primero que fizo foi zarrar la ventana. Siente un golpe na cuadra. Faciendo un exerciciu de puxu sal de la solombra y fai por mirar pa dientro a ver qué pasa, con un güeyu mira per la resquiebra na puerta d´entrada, ellí ta Mel, engarráu con una piedruca pa metela nun furacu na paré. Aguanta mirando un pocu. Mel garra moñica y tapa les xuntes al rodiu, arralla con ciñu´l muriu cola fesoria, onde metió la piedra.

Pepe pescanciólo tou y espera, apártase y cavilga tres el pegollu. Depués del llabor fechu Mel entra na casa. Depués d´alguardar un buen cachu apáguense toles lluces y a resultes d´ello, de xuru que toos tan dormiendo.

Ta seguru de la so fuercia xabaz ensin tener razón y que dalgún día s´alcordarán dél. Enfila´l camín atristayáu pa so casa, al pasar pel regatu la pozona, cásique a palpu p´alcontrar l´agua, llava les manes.

Nesta nueche cálida y despeyada, que-y da tastu a la rabia y al desesperu. Va montáu nun cabornu comu si fuere n´un caballu aláu mirando´l so cielu, xúrase qu-enxamás caleyará pela nueche, sedrá pel día, pa rise, anque namás seya un día, pa ver les cares de los que tienen enfotu nel furacu secretu y descubren esi día, que ye´l furacu vacíu, del esfuerzu y l´aforru.

XUAN MIYAR

........................................

DIC 2019

“LES CALEYES”  -

Entró nel campu cola entrada d´unes poques pesetes y metióla nel bolsu con perres sueltes, Ramón va gastales pa comprar unes tires de la rifa. El campu ta bien moyáu como siempres n´iviernu, los xugadores patexen el prau quitáu al porréu cola folla de la muga acabante cayer, enterrando les botes hasta los todiellos, nun ensucha, nin van sintir el golor a pación acabante segar hasta que nazcan les margarites.

Caúna de les pataes p´alantre ruxe un sentimientu de pasión cola priesa d´algamar dalguna allegría que precisa nesta categoría nun furacu del infiernu. Un pensamientu raspiáu allegró la tardi col primer gol de Miguelín, emperu hai pocu enfotu escontra los lleñeros armeros del Juvencia duros de royer, nun taben vencíos entá, de sópitu, apágase la lluz qu´allumbraba la ilusión. Torna del campu palmando´l partido y tamién la rifa. Cola cara llarga, comu tolos aficionaos y comu la de munchos domingos nes nuestres lligues cuasi escaecíes, la de munchos paisanos yá vieyos que remembren a Robledo, a Muslera y Palenzuela, tamién al Filipu, hai, ensin él, en cuántos partidos yos metín un galipu. Siéntelos falar d´éllos y de tantos xugadores lleales que lo dieren tou pol equipín de la Villa, falaben de cuando yeren neños, dacuando pa entrar nes Caleyes cuntaben en riales les pesetes.

Güei tampocu fueren quién, col balón mui pesáu, les botes entremeraes fundiendo´l calcañu pa dar un pilancu y dexar ehí´l balón, mientres los aficionaos amuesen la fuercia d´impulsu verdaderu a la solombra de les vieyes fileres de murnios cipreses.

Solombra zarrada na valla ensin xente, ellí ta Ramón, a les cuatro del domingu torna´l xuegu pal aficionáu caseru. Camiseta negra y calzón per un minutu blancu entama´l xuegu, los ñeños a la gueta´l balón, ¿ónde coló?, colgáu del ciprés o n´otru llau dientro´l charcón.

Llealtá, ye´l palpu nes cais de la Villa, ye´l gabitu pa conocemos y queremos como sufridores ensin copes nin campeonatos, el premiu ye´l purgatoriu, baxar y xubir la pasera pa llegar al premiu, salir del infiernu.

Vamos enriba mozos, xube Senín y Anzarda cambiáu de banda, centra cola mala pata, entra Enrique con tou, que la remata.

Rescampla´l sol penriba la valla, semos importantes na categoría nacional, el rival ye un equipu de capital que llega a la Villa dándose méritu, xube l´espiritu, polos goles que metimos y nun mos metieren, calientes salieren.

Ramón, un paisanu yá vieyu ta na grada a la bocana, cuntando-y a un ñeñu hestories d´aquellos tiempos, cuando sudábamos enforma pa ganar un partido o mos metín goles pa un caxón, entós nun teníamos a Porrón. Ramón cuénta-ylo argullosu, alcordándose d´aquella muyer que tantu glayaba y, afalaba al llinier col picu´l paragües, ésti corría per dientro les rayes faciendo esparabanes y, al que-y glayaba: "Una fesoria ye lo que me faltaba".

Alguardaos del orbayu y del sol, atechaos na grada, cantamos goles d´emoción que mos avera a los suaños pa beber de la nuestra fonte d´ilusión, pola bona xestión y tar ufanos ya invatíos nesi luxu de campu, col calzón munchu tiempu blancu.

¿Ónde tan los Lleales?, onde ta Ramón, na so soñada, onde tan les alcordances de la torna´l purgatoriu, con dignidá bien puestu nel suelu, viaxando nun xergón de ñubes penriba Les Caleyes, nel llímpiu cielu.

XUAN MIYAR

 --------------------------------------------------

12/10/19

“NEL GÜEVU” - Rellatu n'asturianu. Collaboración de Xuan Miyar

Equí toi, rescamplando, afitáu na parede pero naide repara en min, confórmome con mirar la fonte, arroncháu, de frente, acariñáu namás pol vientu, alendando ignorancia nesti puntu d´alcuentru guapu p´aselar. Xúbeme la carga emocional de conocer onde toi, mirando la xente cruciar la placina, encandilaos, colos güeyos risueños sabiendo que tan nel so cielu, tando na Villa hai qu´andar orgullosos y presumiendo pel Güevu y mirando cómo s´esmenen les banderes de la Casa´l Conceyu.

Pela sienda d´una tardi perdía, coles dos cabeces que me llantaron en piedra duro, dame l´aire que m´avera ilusión fondera, naguando polos collores de claveles, música de gaites y d´un golor que vien del Royalty a calamares fritos, remembrando décades pasaes y alguardando les futures. Llugar d´alcuentros ocasionales, afectuosos y otros, a güeltes inoportunos, xuegos de neños pasando les tardes, enriedando y coles madres aldericando y l´andar seguru y a veces esmoleciu de persones al rodiu del Ayuntamientu.

Ráspienme les miraes dacuando la xente agüeya´l reló, cuantayá cola campana muda nel campanariu qu´adorna l´olvidu. Con dignidá, miro col güeyu de la cabeza de la izquierda les moces y mozos d´esos bailles de los domingos, dalgún concursu de bolos y cantares de tonada y de la reciella xugando y, un día de cutu, alguardando emocionaos polos chochos que-yos tiren, un 5 de xineru.

Col güeyu de la cabeza derecha, miro la mocina xunto´l carrín de los xelos, la mio cómplice, trabayadora callada, dende tiempos de la carroza d´aquella manzanona, cavilga y cavilga los mesmos pensamientos, estremando la rellación d´époques en blancu y prietu y remembrando los fechos que nun coesistieren nel mesmu tiempu. Díes grandes p´arrodiar el pilón col grupu la Danza y, pela tardi, ve separtase la xente col rictus roceanu, dexando pasar les autoridaes bien enchipaes, pa entrar na Casa´l Conceyu. Con traxes d´asturianu, ente cures y autoridaes, enfotaos, los mozos entamanen el llagar, el duernu y los mayos. Va alterándose la mocedá, mozos y moces mírense de regüeyu, va comecipiar la romería, entama´l baille y saquen a baillar aquella neña vergoñosa, que ta colos padres, dixo que non, dio-y cosa.

Atapeció enforma, coles lluces de collores, tirando pel carrín, la mocina los xelos mírame de regüeyu, cola mirada no altu, despídese del escudín hasta mañana. Pel Ancho alcuentra pasiando delles pareyes, anden hasta la Manzanera, dempués dalgunes tiren pa Les Caleyes, otres pa enriba la Ballera.

Miráime, miráime siempre, soi l´escudu l´Ayuntamientu, xixilante u ignoráu, pa los gurriones el so posaderu. Toi coles ales enquilosaes y les garres afilaes, fáltame la fonte´l pilón, el carrín del xelu, una mirada descarada y que, con un chorrín d´arena me llaven la cara. Soi´l guardián del vuesu espaciu de postín y melgueru y testigu de la hestoria metía en vena nel corazón del mio pueblu.

A bocanaes d´aliendu manen los suaños de la hestoria repetía, caltengo la memoria en caxa de piedra llabrada y el carazón d´arenisca, bien tallada.

.....................................

XUAN MIYAR

 10- 07 - 2019

“La Plaza”. 

Enantes d´alborecer d´un miércoles cualquiera, amañanando, pónense de pies col afoguín pa dexalo tou preparáu. Anden pelos caminos, fondes caleyes y carreteres, garren la camioneta a la mesma hora y la mesma xente de siempres, carguen les maniegues, paxos, cestos carreteru y de banielles.

Entren a la Plaza pela puerta que tien les escaleres gastaes, echando una mirada pa los bancos corríos, anden pa onde tienen los sitios acutaos, ensin tar marcaos.

Dieciseis columnes de fierro xixilantes, enllenes d´hestories y amiradores. Pegoyos tan derechos y altaneros como´l primer día y tan mudos como siempres, sabedores de tolos marmullos y piquilles qu´asoceden nesta casa de toos qu´amira pa dientro y pa fuera peles cuatro puertes que guarden la conocencia de tolos naturales que son y otros que non, d´esti conceyu, nun hebo ún que nun cuntare. Casa onde bien mos afayamos, como casa´l pueblu que ye y, per onde pasamos toos, pero esta ye la más grande. La casa de la xente qu´equí se fizo vieyo, atalantando´l so espíritu y remembrando lo nuestro.

Más de cien años de miércoles, del mesmu soníu y del mesmu ecu que namás facen los sos murios, más de cien años de los mesmos golores. Golor a tierra moyao, a trabayu y sacrificiu, golor a suañu y a sudu. Tamién a menudu esfrutando d´esti aire de fiesta, atalantando esperanza con bon xeitu.

Hestories de necesidá, de charres y vezos. Hores d´espera de fríu y priesa, con esmolición, hai que facer los recaos y entá nun salieren les perres. Güei malpenes se vendió´l galipu fabes y un copín de patates, llevaren les ocenes de güevos encargaes y tovía ta´l pitu nel paxu espatexando, coles pates amarraes, ensin poder glayar.

Un ruxerruxe a tastu amargu a la hora de tornar, da un aire a derrota, nun pagó muncho la pena.

Les columnes siguen inalterables u argulloses lo mesmu que cuando yera enforma l´actividá de la so xera.

Ú ta´l traxín que regalaba los oyíos cuando esfrutaba colos sentíos d´aquellos miércoles escaecíos vistíos de domingo, mientres qu´atechaba lloros con llárimes escosaes, mecíos coles prieses por vender.

Dicínse les pallabres con acentu d´humildá, naguando por tar y grabando a fueu los nuestros vezos enraigonaos.

Yá nun ta´l paragüeru y, quien con un remache iguaba potes, nin quien por dos reales vendía na puerta, coples.

XUAN MIYAR

22/04/2019

Ye nuestra”.

Ensin tenete en cuenta llevámoste dientro, vivímos col orgullu de lo que ye nuestru. Una ayalga gastada de tantu mirala y d´emporcala, dexar que baxe lo que tiramos cola riada ensin da-y la importancia. Sufridora invisible, callada y delicada. Requexu de páxaros migrantes, de fotógrafos escondiellaos, de ribereños agüeyadores mientres remanez el silenciu, acomuñadores de sentimientu. Rescampla orgullosa acariñada pel sol mentantu baxa sele la marea, con basoria a esgaya. Cuerre´l golor qu´alienda ún cola esmucidora piragua y, mécese col arume del zusmiu la mazana.

La nuestra señora, la ría que fai a la Villa hermosa, ye una flor nel xardín, un cuadru na paré y un previlexu pa los sentíos. Tan viva, tan rica, tan guapa, tan... galana y pocu curiada, nun podemos con élli, cola so paz atristallada, cuando fuyen les llárimes polo que-y damos, que mos sobra... coles mancadures nes escolleres y enfotada ta colos coladores nes sos venes.

Da espeyu al cielu, a les ñubes y al vientu y tamién a la contorna que l´adorna.

La barra nun ta presllada, díes d´orbayu, de borrin y vientón, cada marea ye un sospiru de rexeneración.

Equí ta la Reina´l Conceyu, nel so espaciu de silenciu, cuando namás la mira la lluna y entra pela barra, la borrina.

XUAN MIYAR

05/12/2018

 “Cantábrico”-    Xuan Miyar

Pasión pela tierra qu´habitamos, xente del pueblu qu´esploren a la vera la mar  agüeyando´l bravor del agua afalador, foles d´agua acelerao qu´alcuentra llastres, faciendo regodones cada vuelta más redondos y más pequenos. Pedreros arrequexaos peles marees ansioses, abeyugos de páxaros, d´homes y de muyeres a la gueta la calma, colos güeyos bien abiertos y la borrina metía nel alma.

Cantábrico que dibuxes el llitoral cola navaya afilada, ficisti de puerta pela qu´entraren cultures, pueblos invasores, náufragos y reis. Cantábrico, coles puertes y ventanes abiertes peles qu´escaparon suaños a borbotones. Yes l´horizonte de los suaños afogaos que llevó l´aire lloñe metíos nos nubarrones. Dístimos aliendu dende´l to balcón y a veces solana onde miramos na llongura ensin ver el llinderu, cola fondera imaxinación reflexao nel to espeyu.

Ente´l cordal y la mar, ente la mariña y les estrelles onde tan los collacios de la mar. Centineles de temporales, surcadores de foles, echadores de redes, piescadores de pexes. Cantábrico, yes el coleccionista de galernes, yes guerra col agua embrabecío, yes cementeriu de barquinos humildes y tamién de armaes invencibles.

Pel camín escuru de la memoria, ensin olvidu, miramos con güeyos llambiones dende l´asomu les agües infinites. Quién fora páxaru y esñalar, esñalar y pingar llárimes pa que se mezan col agua. Llárimes de reconocimientu que-y debemos dende qu´íbamos arrascar piedres dende cuantayá y deprendímos a piescar y mos disti´l sustentu dende´l tiempu la fame.

Yes música col agua mansulino, yes acoyimientu nos arenales pa fundíse col espaciu y sintíse llibre cuando sintímos el to aire. Cantábrico, yes agua y espluma, yes pasión, yes sal, piedra y sable.

XUAN MIYAR

09/09/2018

L´ALBORECER

Llevántate xentiquina y ponte guapa, llevántate enantes que s´apague´l lluceru, esbilla pallabres qu´amosen xolgoriu, quita la tranca que mos caltién na solombra d´esta nueche prieta ensin ver la lluna.

Espurri les ales y esñala pela contorna mirando´l cielu de la Villa qu´engalanada espera, la Villa da y nun pares el vuelu. Cuerri, blinca, bailla, ri y canta.

Esfruta´l día y sienti l´argullu de la nuesa Villa fermosa y amorosa que se dexa acariñar pol orbayu y la borrina que vien col aire la mar.

Campanes, l´arume de les sidreríes, claveles colloraos, musica de gaita y l´algarabía de la reciella d´esta Villa que col  pulsu aceleráu mos lleva. Atapez.

Apáguense les lluces, güei daquién de la mocedá presllará del so diariu la páxina de la so hestoria, la íntima aventuriega folixera nun ye pa contala.

Sele col últimu volador, peles cais y pela caleya atristallada onde nun llegó la candanga, ensin gana, tornamos pa casa. Allantrones, oímos una risotada.

XUAN MIYAR

30/07/2018

“Una  historia  d´emigración”.  Rellatu n'asturianu.   Collaboración  de Xuan Miyar

Nueva estaya de publicaciones n'asturianu, dedicaes a la nuesa cultura y tradiciones. Cola collaboración de Xuan Miyar

Yá ta la marea alta, coles piernes colgando ta sentáu na panda´l puertu El Puntal pegando colos calcaños y compasiando´l golpe escontra les piedres del muro. Nun s´atopa pa llegar a casa de la so güela col sofocu que van pasar, ye un d´esi momentu murmiu que nun deseya, emperu, la so güela yá paso por ello, lo mesmu que munches madres del pueblu. Sabe que ta pa comicipiar la marcha´l barcu pequenu que lleven tol día cargando nel cargaderu  de la Espuncia, ve como sal fumu prietu pela chimenea, tien qu´arrancar, va baxar la marea. Tolos homes que taben trabayando na escollera na canal yá lo dexaron, anque entovía queden delles hores de lluz. Acércase´l barcu dexando un fedor a fumu de carbón pela ría, velu pasar y cómo pasa pela barra perdiéndolu de vista na mar, la mar, la mar... Güei tien dalgo que facer, nun se axuntó colos rapaces del pueblu, cola cabeza n´otru llau y faciendo alcordanza de lo que más-y presta, cuántes veces crució la ría a nadu cola marea baxa, cuántes navayes garró en Misiegu y entrúgase si tornará dalguna vegada enantes qu´escaeza ónde guardó la varilla´l paragües de piescar. Nerviosu enfila pa casa de la so güela y al pasar xunto a la Ilesia nun dexa de averase, cuántes veces xugó al rodiu d´ella,  cuántes veces s´escondielló no más enriba que pudo nel texu xugando a la maya. Güei pue que seya l´últimu día. Recueye too lo que trae l´aire d´esa alcordanza. Hermógenes Luís, con quince años, cuando llegó al pueblín y a despedise de la so güela, yá sabía que nun iba ser cenciellu.

Entra na casa ensin picar, so güela yá lu viera llegar pela caleya, ta sentada onde siempres, dende´l sitiu que pasa los díes mirando pel ventanu pa la ría, ensin denguna espresión no so cara, ensin sorprendese.

-Güelina llegó la hora, ya sé que nun yes mui besucona pero vas dame un besu, mañana voi mañandiar pa dir pa Xixón a garrar el barcu.

-Ai Luisín, esos besos manquen muncho, naguo por vete y alcordame de ti asina, lo mozu que yes y más que vas facete, camiéntote polo que más quieras, iscribi a to ma, que va lleeme les cartes, yes un rapacín y dii al to tiu que dixi yo que te curie y que te trate bien, seique yes mui curiosu pa tou y mui trabayador, aforra. Vas venir a veme enantes que muerra, toma, alguarda estes semeyes pa to tíu, que vea lo vieya que toi y nun escaezcas la carta que-y mandé escribir a to ma.

- Si güelina, llévola, pon enfotu.

Danse besos y un abrazu, la güela sabe que ye l´últimu, depués de falar y camenta-y delles coses. So güela llimpia la cara col mandil y Luís cola manga, ensin mirar pa tras dexa San Martín, torna pa la Villa, mirando pa la mar y pa la ría.

Cuando llega a so casa, so pá Crisanto, ta dando de beber a los gües y so ma Luisa, yá los tenía cebaos, güei dio tres viaxes, tuvo´l día bien aprovecháu, mañana tempranu salen pa Xixón, va ser un de los pocos díes que nun va carriar. Llevantáronse ceo, so ma yá lo dexó ayeri tou entamáu, una maletina nueva cola ropa y tolos papeles que precisa pa embarcar, manda a Luís que quite la pelusa de la barbadiella y del bigote, qu´estrene la navaya d´afaitar que-y mercó enantes de guardala metía nuna saquina col xabón y la brocha, de xuru que dende agora la va  precisar.

El 8 d´Abril de 1925, nuna xarré d´un caballu y con otru rapaz de la Villa salen pa Xixón, malpenes se ve. L´otru mozu despídese de so ma y so pá na Oliva, qué momentu de tristura, camín de Xixón y ensin dexar de mirar tres de sí, espurre l´última vegada´l brazu enantes de perdese na escuridá. Nun hebo más pallabres fasta llegar a lo más pindiu, a Luís yá sabe lo que-y espera.  - Los homes vamos subir andando, Luís echa una mirada pa la Villa dende Vistallegre, apenes pue ver nada, comicipia alborecer.  Pa mediu día llegaren al Musel. Qué baruyu xente, ablucaos col barcu, tan curiosu enxamás lu vieren. Hai una fila de más de cuarenta mozos y dalguna moza pa embarcar, Luís ye´l más pequenu, tamién taben a despedilu los güelos de Granda, vivió con ellos un añu mientres tuvo d´aprendiz de macánicu en Xixón. Confundíu nun atina a nada. So pá cola maleta, so ma y so hermana nun se separten dél, toos en fila fasta la rampa de madera... Entovía tan cargando carbón y metiéndolo na bodega, mientres sal fumu negru pela chimenea y fumu blancu per otra más pequena.

Yá ta´l barcu saliendo a la mar rumbu a Vigo, depués de baxar al cuartu, dexar la maleta y conocer a dellos compañeros sube pa cubierta, lloñe, ve pedreros y Xixón. Depués del atragantón de la despedía nun se dio cuenta onde ta metíu, pa esguilar pa la cubierta llevo-y un peazu.

-Dígovos adiós, voi tar onde enxamás voi a escaecer. Dígovos adiós, siguís tando dientro del mio corazón... Alcuerdase de la cara de ma y de la so hermana. Depués d´averase a Vigo y Las Palmas, namás queda otra parada en Brasil, yá lleva 20 díes na mar, la mar que-y relluz nos güeyos, namás que lu dexaben subía a la cubierta. Ensin llendes, paez-y que ye un puntu prietu dientro l´universu. En tol viaxe nun vio namás qu´otru vapor, lloñe, na llínea l´horizonte onde les nubes axúntense col mar aldovinó´l barcu, namás pudo ver el fumu negru. Nel camarote hai muncha xente, ente engarradielles, picarates, curiar les sos coses y col aire mui cargáu, nagua per tar na cubierta. El 6 de mayu, depués de 28 diés el barcu avera nel puertu. Radícase en Mataderos, la capital federal, Buenos Aires.

Xunetu de 1925, pasa´l carteru a dexar una carta en casa de Crisanto, ye del so fiu Luis:

Queríos padres y hermana: yá llevo unos díes en Buenos Aires, nun ye nada como yo imaxinaba, fai munchu frio y munchu traxín de xente. El viaxe foi mui llargu, paémeque arruiné, comí pocu y nun me gustaba nada, asina y too, nun tuvi tiempu d´aburrime con tanta xente, había de too, la mayoría bonos. Yá toi na casa, acoyéronme bien, como a los sos fios y yá toi faciendo dalgo de trabayu, de mecánicu nun me quieren entovía, camentáronme qu´hebo deprender más, pero sé facer más coses y fágoles. Alcuérdome muncho de vós y lo qu´atristalló la despedía, camiéntovos que toi perbién, lleei la carta a güelina y que nun te triste, que se curie como vós, como tamién equí lo fago yo. Alcuérdome muncho de la Villa, estrémase muncho de Buenos Aires. ¿Pá, yá acabaren d´enanchar la carretera a Viñón, yá pasen los camiones cargaos, entovía pués siguir carriando carbón? Un abrazu del vuesu fiu y hermanu y tamién pa güelina, mandaime les cartes a la direición que pon nel sobre. Siempres el vuesu fiu. Luis.

Principiando´l sieglu XX, Crisanto, un mozu de Granda, Xixón, llegó a la Villa a trabayar de carreteru con un home que carriaba, carrió la piedra pa la obra del Ayuntamientu de la Villa y dello pa la escuela de Seloriu y tamién carriaba carbón, tenía tres carros y siete gües, carriaba dende la mina de  Viñón fasta´l cargaderu de la Espuncia, tolos díes xuncía dos o tres pareyes y facíen dos o tres viaxes caúna. Crisanto acabó casando cola fía del amu y darréu quedóse col negociu. Dende va unos años, 1919, qu´Antracitas de Viñón trespasaren les sos propiedaes a Minas de Cabranes S.A., abriendo´l sistema de tresporte a tolos carreteros que pudieren dar viaxes, tolos díes bien tempranu yá facín filera nos cargaderos de Viñón una montonera dellos teniendo qu´esperar na fila y facer turno, cada día tenín menos tiempu a facer viaxes, mientres baxaben los precios. Al mesmu tiempu que  Minas de Cabranes modernizó la esplotación, iguóse la carretera fasta la Villa y meyoróse´l puertu d´El Puntal, col enfotu de que´l carbón tresportárase en camiones pa cargalo en barcos más grandes, n´El Puntal, lo que supuso una torga  perimportante pa los carreteros de la comarca, teniendo qu´entamar otres actividaes, dalgunos cambiaren los gües por vaques o pa dedicase a otres xeres estremaes. Crisanto siguió col carbón mientres pudo, tamién con piedra, madera, mazana, too lo que-y saliere, agora nun tien munchu futuru nesto, depués de llargar el so fíu pa la Arxentina y manda-y bones noticies d´ellí, entama mercar los gües y embarcar cola so familia, yá nun queda naide que lu amarre na Villa, tampocu en San Martín del Mar. El so fíu ye quién lu llama pa la Arxentina, esmolécese, pon munchu procuro nello.

Hermógenes Luis allégrase enforma cuando llega la carta cola noticia de que so pá, so ma y la so hermana entamen embarcar pa con él. Lleva tiempu n´Arxentina faciendo munches coses, ganándose la vida no que-y peta, vive l´aventura, yá nun ye´l neñu que llegó, ye´l mozu asturianu ensin perda d´identidá, suaña con la Villa, el verdín, la so mazana, la comida, l´orbayu, los sos collacios y la so ría cola borrina... Namás que pue va ver la mar.

- ¿Pa ónde teo qu´amirar?, un mes sepártame de la mio tierrina. Métese nel agua pa nadar ensin parar.

Sos padres, cuando llegaron a Buenos Aires vivieren con él en Murriondo fasta que camudaron toos de casa a Bella Vista.

- Qu´allegría oyilos d´esi mou falar. Ai, la mio Villa que lloñe ta.

Toos s´afanen nes sos xeres como trabayadores que son. Depués de llegar a la Arxentina, sos padres, entovía tuvieren cinco fíos más.

Sicasí, Luis ye un home fechu coles sos cualidaes, exerció de padre de los hermanos más pequenos pola diferencia d´edá. facedor de munchos oficios, chigreru, comercial de vinu, mecánicu, tresportista y un pocu aventureru, colos sos raigaños, piensa nel so verde, nel so mar... entemez la vida de neñu asturianu y d´adultu arxentín y con señardá. Luis enxamás s´esmoleció por iguar papeles, nin pidió la nacionalidá nesa nación d´acoyía pa exercer drechos, nunca nun quixo dir a votar. Pa qué votar si n´España nun se vota, cabilga.

Coles sos aventures, amores y desamores. Una muyer y un fíu que a la fin llevó-ylos el vientu y güelta a comecipiar. Depués de munchu tiempu cortexar y dos güeltes en moto pela Arxentina, pudo dir a México pa poder volvese a casar a l´algame de la felicidá.

Llegó Clau y la estabilidá, otru fíu, un regalu de la vida pa un home mayor que-y fai lluchar. Pero nun escaez los sos raigaños, entá mira la mar, deprende a Clau a nadar enantes qu´andar, fala y fala-y d´Asturies y de la so Villa,  de la casa de so güela, del ventanu pel que mira pa la ría, y cuenta-y los cuentos de la paparrasolla que-y cuntaba la so güela na cama mientres lu acucaba...

Mientres Clau diba medrando diba deprendiendo y viaxando pela Arxentina, llevólu a Córdoba pa que viere lo más asemeyáu a Asturies, les montañes, los ríos, los valles, mientres se quedaben nel campu en carpa, en mediu la nada. Clau tamién mira pa la mar, tien la pebida semada y métese a nadar. Qu´ilusión, enraigonáu coles hestories de so pá, sentáu nel muro nel puertu de Buenos Aires, coles piernes colgando y compasiando golpes colos calcaños nes piedres del muro amira la mar y persabe que dalgún día tien que cruciar, anque tamién sabe que naide lu va esperar, fadráse mui llarga la espera pa poder entamar.

Pasa´l tiempu y Clau suaña, suaña que viaxa. Depués de media vida entrúgase que sedría de la casa de so bisgüela, del pueblu y de los collacios de so pá, siente Asturies y siente enforma que so pá y sos güelos enxamás pudieren tornar. Llega payares de 2017, llogra´l pasaporte español, nun pue desplicar con pallabres lo que siente cuando-y lu dan. Vase al puertu de Mar del Plata, sentáu nel muro, los mesmu que cuando yera neñu, colgando les piernes y compasiando los golpes nes piedres del muro colos calcaños y cola sorisa na cara, amira la mar.

Llee, mira videos, mapas, Google Maps, redes, yá conoz Asturies y la Villa. En  Mayu de 2018 fai avíu pa entamar, el so viaxe va ser mui distintu del de so pá, trece hores d´avión, agora ensin duldes. Esnala, trece hores de palpu fuerte nel corazón, llee y mientres-y cae´l llibru de la Hestoria de Villaviciosa na cara, duerme y suaña, como´l rei Carlos I llega a Tazones, pero ensin séquitu y nadando, naide sal al so alcuentru, anda y cuerre pela carretera, sabe que ta cerquina de San Martín del Mar, t´ablucáu colo que ve, anque conozlo peles semeyes, abellúgase nel pórticu la Ilesia y siente la maxa´l texu, onde so pá xugó colos sos collacios al cascayu, la piesca y la maya, onde ficieron engarradielles y-yos cuntaron cuentos y lleendes, mira´l cementeriu onde de xuru tien a sos bisgüelos, caleya buscando una casa que tea un ventanu onde se puea ver la ría, la que tien un cuartu onde a so pá-y cuntaben un cuentu mientres lu acucaben de neñu.

-Tristura, raigaños, señardá, dístimelo tou pá y toi nel to reinu, nesti suañu de mio, dende bien pequenu.

XUAN MIYAR

30/O4/18

“La Priesca profunda”  - Collaboración  n'asturianu de Xuan Miyar

Falo d´un tiempu onde naide taba de los qu´agora vivimos. Falo d´esti pueblín en que tantu mos afayamos. Milenios d´hestories onde ya nun hai vieyos que mos les podríen cuntar. Cuántu naguo por conocer les nueses lleendes. Qu´hestories podríense escribir. Prestaríame caltener la sabencia de too lo que oyera la llávana del llavaderu Santágueda, que mos dixera lo qu´ellí se falaba. Quién fora la muela´l molín de Mestres pa dicir les hestories qu´ellí acontecieren, quién-y pudiera sacar tou lo que tien guardáu´l quiciu la puerta del molín Nuevu, les coses qu´ellí se cuntaron. Lleendes, hestories, cuentos, cosadielles d´esti pueblu, qué prestosu sería lleeles, tamién con delles llaceries.  Namás hai un testigu, esi xixilante que mos acovixa y mos ta amirando... Cualmayor, de xemes en cuando te fuemos caleyando... Cuántu mos disti, cuántu mos agüeyasti, cuántes veces t´echamos el remieyu... Cuántu silenciu...

Nun pueo dormir, toi pigazosu. ¿Toi suañando o toi despiertu?..

Caleyando´l Cualmayor atopeme con una bruxa antroxada de curuxa.

- ¿Ú vas, paisano?

Taba onde la fontona de Maniel d´abaxu, el meyor allugamientu pa dexase llevar pola maxinación suañadora. Quedé alloriáu cola entruga, senteme xunto la fonte y esfregué los güeyos y bebí un pocu d´agua fresquino del cañu y dixi...

- Toi caleyando perequí, toi esfrutando, toi amirando.

- Voi dicítelo, fai munchu tiempu un mozu d´esti pueblu xuntose al diañu burllón que andaba pel pueblu y como yá ye pervieyu, ta´l rebuscu de sofitu, anda con curiáu, qu´igual te garra y te convénce.

La bruxa sabe too lo qu´asocede pel pueblu. Allúgase onde meyor-y peta, nos carbayos, na tilar, nel aleru´l llagar, nes encines y lo que nun vía élla dicín-ylo, que pa eso tenía daquién: el raitán, la rata´l siestu y pela nueche l´esperteyu...

Sigue cuntando la bruxa:

Llamábase Melín y yera un rapaz que vivía colos sos pas y los sos güelos, yera mui arteru, trabayaba tol día, enxamás se quexaba, facía arrimu a los vecinos, echaba un gabitu ellí onde lu precisaben y yera mui queríu pola vecindá. Folixeru, tenín d´él alcordanza pola chancia que facía y tamién un pocu traviesu.

Nel pueblu facíense sestaferies pa delles llabores. Melín enxamás faltaba, prestába-y muncho xuntase pa les andeches y por mor de la so gracia, dende que nun vien, échenlu abondo en falta. Tou ye fachenda, tou ye chancia, muncho trabayu y arrodiáu de xente vieyo, mui candial colos sos güelos, ye lo qu´hai na so casa.

Melín tenía un secretu, taba mui metíu en sí, embelecíu, namás tenía una idea pero nun yera quien. Los de so casa teninlu mui encamentáu, nun queríen que tubiere moza, nun vaya llargar y entamar una vida n´otra casa. Tenía un hermanu na guerra d´África pero Melín nun nagua, nun-y apetez que lu llamaren pa dir y tola parentela tan esmolecíos. Ente los que fueren pa les amériques y los que llameren pa les guerres, quedaben pocos mozos nel pueblín. Munches torgues facen que Melín nun viva ensin tar esmolgáu.

N´aldea de llau hai una moza que-y rescamplaba los güeyos, anque namás puean vese dalgunes veces nes fiestes nos pueblos pela rodiada y nos intierros. Como na casa de so teníen muncho que facer y nun tien un día pa dir vela al pueblu, garró´l vezu d´escapar pela nueche cuando toos tan na cama.

La casa la moza yera un allugamientu nel qu´axuntábense dalgunos mozos del pueblu delles nueches, un día pela selmana. A Melín nun-y prestaba qu´hubiere tanta xente, porque él naguaba dir pa tar sólos. Tamién a élla-y prestaba lo mesmu y fueren entamando. Asína que Melín foi acollinándose pa dir dalguna vegada ensin que lo supieren na so casa.

Cuando los díes yá diben siendo más curtios y cuando les llabores del ganáu y too taba fecho, depués de cenar, díbase tempranino pa la cama. Yá lo dexaba tou preparáu pa llargar cuando toos taben dormiendo. Fízolo asina munches veces pa dir ver la rapaza.

Na casa de so, yá barruntaben lo qué facía y allendaben pa que nun colare. Yera so pá´l que diba peles nueches al so cuartu col candil a mirar si taba, emburria la puerta un poquiñín y ve a Melín dormíu y bien tapáu. Asina yera, facía tiempo que nun faltaba.

- A Melín yá-y pasó la calidura. Cabilga so pá.

La casa de Melín ta separtada del pueblu nun cuetu, cerquina´l ríu, nes mecedures. Tien tres cuartos, dos embaxo y otru enriba. Abaxo, nel cuartu de la manzorga duerme Melín y a la drecha los güelos. Pel medio entren pa l´estregal, onde ta´l llar, enriba ta´l cuartu los pas y el corredor. Delantre l´antoxana, onde ta´l picaderu cola pila lleña averada na muria´l güertu y la caseta´l perru. De llau la casa ta´l tendayón onde ta la carreta, la pasera, el llabiegu, la gradia, el basón, el potru de facer madreñes y más preseos, delantre ta la pila cuchu, pegáu al tendeyón ta´l corral y tres la casa, otru güertu.

Yera bonllegáu a casa Carmina, emperu los sos pas enxamás los dexaben solos. Sicasí, ponín-yos dalgo pa facer: escoyer fabes, esgranar maíz... el casu yera tenelos ocupaos. Melín, dacuando tenía, siempres-y llevaba dalgo a Carmina: galletes que facía la so güela na forna, diba garrándoles a poqueñínos, ablanes, nueces y en tiempu delles, zreces. Pa que nun-y lo vieren los pas de Carmina, enantes llegar, dexábalo nun furacu que tien el carbayu enbaxo, cerquina la casa. Esfruten enforma xuntos y falen muncho de lo que-yos esmuel, los sos mieos, les guerres y, sobre too, el so futuru. Mentanto, mírense a los güeyos, afalagándose y palpándose les manes ensin dexar de facer ruíu.

- Non, Carmina, mañana nun vengo, la selmana que vien, de xuru.

- Préstame Melín.... ven más amenudu, home... anda, vamos pasalo perbién.

Enantes colar a la puerta casa, Melín gárrala pa escontra sí y fála-y na oreya...

- Ai, ai... Carmina, que naguo muncho.  Roba-y un besu.

- Mañana nun escaezas mirar nel furacu´l carbayu.

Los dos tan con cara carambelu, Melín, suelta-y les manes y da-y otru besu.

Cuando xubía pela cuesta pa casa la moza, la nueche taba mui prieta, pero Melín conoz perbién la caleya. Col farol prendíu pasó´l ríu pol atayu, y como na cuestona yá nun lu precisa, mátalu enantes xubir, pero caleyando, mete la pata nun folleru.

Coles sos zancaes, caleyaba oyendo los bichos de la nueche, conozlos a toos, ta no que-y peta y asonsuaña dalgún. Depués d´un silenciu, ési, retrúca-y.

Paez otra nueche cuando torna pa so casa. Ta perguapa la lluna, asína caleya faciendo solombra, tanto que paez pel día, qu´allegre baxa...

-Que guapa ye Carmina, ai... Si pudiere tar perhí tol día, qué prestosu sedría...

Amira pal suelu, ximiélguense los árboles cola lixera brisina y nótase´l movimientu les rames que facen solombra.

De manera repentino, siente que dalgo crucia´l camín... Queda paráu, nun ye un melandru, nun ye´l raposu, tampoco un xabalín, paez un home vieyu, un sostrón vistíu con felpeyos, lleva un sacu de capiellu y debaxo´l calzón... paez que tien les pates de castrón.

- ¿Quién anda perende?

- Soi Pepón, pero cuéntase perhí que soi´l diañu burllón.

- Nun conozo esi diañu y tampocu a Pepón. ¿Qué faces tan tardi perende?

- Facer... facer nun fago nada, namás que pasalo perbién y xixilar. Conózote, fuisti ver a Carmina, ayeri llendasti les vaques nel re, güei tuvisti cavando tres la casa y cuchasti na güerta. Selo too. Agora vas con priesa, tienes que llevantate tempranu, perque a to pá nun se-y escaez que tienes que catar... A nun ser que quieras dir a un llugar mui guapu, onde hai daqué que de xuru te va prestar.

- Esi llugar tan curiosu...  ¿Ónde ye?

- Nel ríu penriba, ellí nun precises farol, hai de too, agua perclaro, fresquino, xanines fermoses, flores de ricos golores y tan de folixa tol l´añu.

- ¿Xanes? Cuéntalo la mio güela, enxamás vense perequí.

- Ehí tan na espera, peñándose col peñe d´oru y l´espeyu col marcu de plata. Dacuando-yos caiga un pelu, gárralu que ye d´oru. Tan allegres, tan cantando, esperando un mozu guapu y....

- Faise tardi, teo que dime. Eses hestories de xanes yá les cuenta la mío güela.

- Melín, ¿nun sabíes que mañana vien l´alguacil coles cartes pa llamar pa la guerra a los mozos? Yá les dexó n´otros pueblos. Tan na busca voluntarios, hai que facer les llistes y precisen soldaos pal exércitu. ¿Prestaráte Melín, quies dir? Nun dexes a tos pas, nin dexes a Carmina, amás, precísente los tos güelinos.

- Si eso ye asina, entós meyor embarco p´América.

- Quédate perequí, asina nun t´atopen, sofites a tos pas cuando quieras y dacuando nagües ves a Carmina.

Al diañu da-y resultáu la so mentira. Melín t´amedrantáu, nun quier dir col so hermanu pa la guerra, pero tampocu embarcar p´América.

- ¿Ónde mos quedamos, Pepón?

- Vamos ríu enriba, n´alborada, cuando tape la rosada col so cobertor, adientrámonos nun mantu de borrina seliquín pente l´agua´l ríu. Entós facémonos cola maxa u inmortales. Si quies fáceste páxaru, si quies perru, vaca o pollín, lo que se t´antoxe. Namás que conozas esta vida yá nun nagües pola de to, yá nun precises teyáu, nin comida, nin tienes que trabayar tol día.

Melín ta enfatáu, nun sabe nin quier saber, namás-y esmolez la fueya´l papel.

Melín güei nun acaba llevantase, so pá ta pal corral y nun tien arrimu. So ma, Delmira, sal del llar, píca na puerta´l cuartu Melín.

- Melín, llevántate, to pá ta pal corral y tu na cama entovía.

- Que raru pa Melín, entá nun esperteyó...

- Melín, a almorzar, que yá lo fizo tou to pá.

Naide retruca.

- Vete a espertar a Melín, nun llevantose entovía-, diz so ma.

Mel, so pá, pica y nun siente nada, entós abre la puerta.

- ¿Llevánteste, o vas folgar tol día?

El ventanucu ta peslláu y nun vese nada, entovía a palpu ximielga´l bultu qu´hai na cama, atopa dalgo duro y entrugase: "¿Qu´hai equí?"

Abre´l ventanu, aparta´l cobertor y, pegando un glayíu, diz:

- Mirái lo qu´hai na cama.

Delmira asustada llega corriendo.

- ¿Qué ye Mel, ú ta Melín?

Los pas y los güelos xúntense nel cuartu colos güeyos arremeyaos.

- Qué fizo´l rapaz, llargó ensín dicir nada.

Queden ablucaos, danse cuenta que Melín dexó´l xugu coles mollides so´l cobertor y cuando´l so pá pasó a mirar col candil bien paecía que Melín taba dormiendo bien curiosu tapáu.

Nun saben qué facer y entamen dir a buscalu pel tou´l pueblu. Xuben pelos praos hasta´l llanu, caleyen pa la Quintana y Toroyes, depués baxen pa la Vega y los Casares, peguen la vuelta pal Fongabín y pela cuesta hasta les Tarandielles, xuben pa La Pría y l´Oteru. Naide sabe nada, naide lu vió. Entós baxen a Mestres y pela vera´l ríu fasta´l molín Nuevu, ta xente moliendo, tamién entruguen, pero naide sabe nada de Melín. Dende esi momentu cuérrese la voz pel pueblín, desapaeció Melín y naide sabe ónde ta.

Mentantu, el diañu cuenta-y hestories del pueblu, cuenta-y lo qué fai y per ónde anda. Diz-y a Melín que yá nun sabe los años que tien, que yera vieyu cuando ñació´l so güelu, que-y paez que tien polo menos doscientos.

- Voi deprendete l´oficiu´l diañu, Melín. Toi cansáu d´esti pueblu. Güei vas facete rebecu y vas dir mirar per tou´l pueblu.

Cola apariencia de rebecu, Melín cuerre a les mecedures, y ve al so pá sacando´l ganáu. So ma tien la guiada na mano pa falar les vaques pal prau.

- Ai mamina, tas faciendo lo que yo facía. Nun t´emuelas, echarete un gabitu entovía.

Sigue pela caleya, so ma lleva les vaques a beber al ríu y mételes nel prau. Dexa la guiada dientro, echa los reyones y torna pa so casa. So pá saca´l cuchu del corral y la so güela lleva nel mandil unos garabinos pa prender el llar. Cuando llega ma a so casa, diz que va dir a La Pría y enfila cuesta enriba llevando una vela que va a poner na capiella de Santa Llucía. Quédase rezando un poqueñín: "Santa Llucía, Santa Llucía, fai pa que venga lluéu Melín, meyor güei qu´otru día". Santíguase y fai una promesa a la Virxen.

Esa nueche Melín pasóla sólu, ta pensatible y nun sabe ónde ta Pepón.

"Ta la lluna dientro de mín, que me fai caleyar, escucar, agüeyar, alendar nerviosu, esfrutar la nueche sintiéndome perenne, ensín querer dormir, inmortal".

Yá llevantó´l sol. Melín quier al so pueblín, curia y xixila, escuéndese nos matorrales y en sítios bien tapaos y dacuando va dalgún llau sonsuaña un animalín.

- ¿Ú tará Pepón?

Asina mesmu, no primero que se-y ocurre pensar ye nos sos pas y qué fadrán. Entama dar un revoléu pela rodiada, contentu de facer de oveya y cola mirada clisada nun llugar. El so güelu nel tendayón faciendo madreñes, so pá pela güerta y la so güela y so ma dientro casa, mientres sal fumu pela puerta.

Alcuérdase no que-y deprendió Pepón: "Tienes que facer enriedos, escuender preseos, cambiar vaques de praos y los burros y pollinos nes cuadres del vecín". Cómo-y presten les engarradielles ente vecinos. Siempres ta cuando alcuentren el pollín pastiando nel prau del vecín y dacuando fai daqué, t´atentu pa tar perhí.

En la so familia nun perdieren la esperanza y pela nueche recen el rosariu y depués de cenar vanse pa la cama lluéu, yá nun tienen gracia de xugar a les cartes como teníen de vezu. Depués del rosariu falen de Melín y alcuerden dir a la Villa a ver si dalguién sabe daqué y dar cuenta de la falta de Melín.

- Tamién hai que dir a casa Carmina, quiciabis saben dalgo o ta per ellí. Diz Mel.

Bien tempranino Delmira entama escapase a entrugar a casa Carmina, depués de facer les llabores y almorzar arranca pa enriba. Pasa´l ríu por Mestres y xubiendo la cuesta, a la vera´l camín, atopa´l farol.

- Hai ma, esti ye´l farol de mio.

Siéntase nel suelu la caleya, alienda, da-y un baltu´l corazón.

- ¿Qué-y pasó a Melín?

Depués de cabilgar un pocu, llámalu.

- Melín, Melín....

Cuando llega a casa Carmina, tan toos y entruga si Melín tuvo perellí los últimos díes.

- Sí, sí, tuvo equí fai tres díes, dixo que diva venir otru día.

Díxo-yos que Melín nun ta en casa entovía y torna pa so casa depués de camentar que den avisu si tienen conecencia de daqué. Carmina cola anuncia, queda mui esmolía.

Al diañu, agora présta-y andar pela nueche pel pueblu y anda pelos sitios qu´enantes nun conocía, peles fontes y pelos montes. Cuántu-y presta´l Cualmayor, la fonte´l pidal en Maniel d´arriba, la fontona, el pozu´l barcón nel xagual y abellugase na paré´l viciosu. Asitiáu perende y cabilgando cómo facer lo que-y deprendió Pepón. Pero a la fin, siempre curia a los de casa de so. Güei Delmira garró unes velines caleya pela Quintana camín de Toroyes...

- ¿Ú va Delmira? Cabilga´l diañu.

Antroxáu de corzu, síguela ente castañales y carbayos, ensin dexase ver. Delmira cola pena nel corazón, nun pue col alma. Sele, con tristura y col enfotu na Virxen del Carmen, caleya camín de Toroyes, va pone-y unes velines y rezar unes oraciones.

-Ai Delmira, dexa d´esmolecete, voi echate un gabitu y vas date cuenta que entá toi perende.

Delmira santíguase y el corzu desapaez.

A Mel yá-y dura,  nun acaba llegar Delmira, yá atapez y entama dir a buscala caleyando pa l´Oteru, alcuéntrala nel llanu y tornen xuntos pa les mecedures, al pasar pela cruciada les caleyes pa la Cotaraxa y La Pría, Delmira garra les madreñes que dexó metíes na sebe y baxando pel re Delmira zarapica, Mel anda voláu y gárrala pelos cadriles, baxen garraos ensin dicir nada, Mel caleya mui pensatible, cuántu tiempu fai que nun la garro pel cadril, mirándo-y con tristura la cara..

El diañu sigue curiando la casa. Cuando ye hora de tornar les vaques, enantes de que Mel tea que dir buscales, ábre-yos la portiella y afálales pela caleya, asina, cuando so pá arranca a buscales yá tan cerca´l corral. Nun ye la primera vegada que vienen sóles, ye lo que piensa´l pá.

L´otru día, lleva les vaques y alcuentra la portiella abierta colos reyones asitiaos de llau, abulta-y raru. Un burru taba onde la sebe y llarga con priesa cuando llega´l ganáu.

-"Los reyones tan bien separtaos, cabilga Mel, asina dexábalos Melín".

Colo que más esfruta ye col cambéu de muñones nes tierres de los vecinos. Lluéu camúdase d´animalín y llama pol nome al amu y diz-y a voces: "El to vecín quitote un pocu tierra y estrenchó´l camín". Encisme a los vecinos, yá ta fecha la llaceria.

Una vegada qu´andaba pel Xagual y una muyer taba llavando ropa nel pozu´l barcón y taben les sos fíes dando-y arrimu. El diañu taba sonsuañando una oveya y facíase que pacía cerquina. Una de les fíes tenía sede y púnxose a beber na poza. Enantes beber nes poces o regatos, deprendiéronla a facer cola mano la señal de la cruz tres veces penriba l´agua mentantu canta: "Perequí pasó Xesús con tres veles y una cruz y díxome que bebiera tou l´agua que quesiera menos tres paparaos que los echara afuera". Entós la oveya desapaeció.

Yá pasaren munches décades dende la primer nueche que Melín pasó sólu y nun vió más a Pepón. Agora tamién allégase a los pueblos de llau, cerquina la mar, pero torna lluéu, na so aldea présta-y más gastar el tiempu.

Cuando un vecín llimpiò la fonte la Vallina va pocu, atopóse con un abellugu baxo la sebe y ropa y calzáu vieyo nel suelu, el diañu fizo l´abellugu nel matorral na fonte a mou de cuévanu y ellí taba bien tapáu. Una vegada l´añu mientres les fiestes tenía que dise, ente voladores y fueos d´artificiu nun lo pue aguantar, anque pel día sonsuaña dalgún bichu p´andar perende. Esfruta muncho dacuando escuende preseos a los paisanos vieyos. L´otru día´l diañu torna a dexalos nel mesmu sitiu.

Pelos branos dacuando los mozos y moces tornen de les fiestes méte-yos miéu y provócalos, llámalos dende lloñe, bérra-yos y glaya l´altu la lleva. Ánque-y presta, yá ta cansáu d´andar pela nueche.

Sicasí, un día l´atapecer, allégase a les mecedures. Delmira ta sentada delantre casa, namás queda élla na casa´l ríu, yá finaron toos. Nes arrugues de la so cara vese´l rictus de soledá. Enxamás supo de los sos fíos, ún nun tornó de la guerra, otru llargó ensin dexar seña. Mirando pal cielu nun alcuentra consuelu y cola cabeza gacha mira pal suelu. El diañu pega un glayíu. Delmira llevanta la cara, pel oídu entró una voz perclara, nun tien denguna dulda, iluminóse-y la cara.

El diañu llarga pela contorna y ye testigu mudu a lo llargo del tiempu de ver caer les cases zarraes na rodiada, les capielles del pueblu, Maniel d´enriba, Maniel d´abaxu, el molín de Mestres y la qu´enxamás escaeció, les mecedures. Agora anda a la gueta de sofitu.

- Toma, toma.

El paisano que llama´l ganáu espiértame, ensin saber ónde toi entovía, miro la rodiada...

- ¿Ónde ta la curuxa?

Confundíu, resfriego la cara col agua  la fonte, quedéme fríu, toi na solombra.

Siento´l pitu la furgoneta´l xeleru pela Vega. Pensatible torno pa la mio casa, pel camín nun quito de la cabaza´l mio suañu.

Pasaren munchos años y nel pueblu escaeciose que desapaeció un mozu, naide fala d´éllo. Na casa les mecedures vivieren otres families pero agora nun queda naide nin queda casa. Na memoria´l pueblu sábese qu´ehí vivió xente.

Na soledá de la nueche ensin lluna, l´esnalar l´esperteyu nel valle onde nun pega l´airón que vien del nordés, enriédense los suaños de la mio mente confusa pela fonte´l misteriu d´esti pueblín, que naide pue escaecer y amorosín y mañana cuando toos nos llevantemos miramos la rodiada y enllenámonos de la maxa y de la hestoria del nuestru milenariu pueblu.

XUAN MIYAR

19/02/2018

“Cuatro lletres” - Collaboración N'asturianu de Xuan Miyar

Home, nun mos viemos dende setiembre y nun voi dexar nada en papu y vas tener qu´oyime, fai tiempu que nun sé nada de ti y manca, espero tener la oportunidá de pidíte esplicaciones y tu de dame les tos razones. Alcuérdome dellos planes que ficimos y quedaron pendientes pa cuando torne a Madrid. Si, escríbote, nun fai falta que diga´l to nome, namás que lleas un pocu yá sabes que ye pa ti, ún al qu´alcontré nuna cai y del que tuvi la suerte de faceme collaciu, aquél que taba siempre dispuestu y afayaizu y collaciu de los de so, entamamos l´amistá y demostrasti que ties un corazón más grande que tu, regalando xenerosidá y tiempu. Ficisti de guía, ficisti qu´ún siéntase atopadizu na to compañía.

 Asina pasamos díes xuntos dando´l paseín peles cais averaes a to casa y, voi dicítelo, cuantu me prestó la to reacción cuando´l xueves esperéte al salir de misa, prestóte tantu como a min, cola to cara de plasmu y garrándome pel costazu ensin disimulu y pasiando peles cais pa la to casa. Falamos muncho como siempre nos llugares más afayaos onde tuviemos los momentos más íntimos de la nuesa amistá, teníes güeyu pa escoyer los sitios perfeutos onde paez que tabes en paz col mundu y sentaos de frente, onde mirase a los güeyos pa falar yera lo más natural p´amosar l´afinidá.

Pero escaecisti lo principal y manca, porque atristalla´l silenciu y manca nun saber nada, conociéndote, agora nun m´estraña, enxamás quisisti esmolecer a naide, vivisti mirando pa dientro, viviendo la to realidá ensin dicir nada qu´esmoleza a los tuyos. Nun sé si fui yo l´afortunáu o fuisti tu, si sélo, fuimos los dos. Cuando l´afinidá ye tan ñidia nun hai torga p´abrise como lo ficimos nós, la nuesa realidá tan apareyada, coles nueses esperiencies, ilusiones ya histories que compartiemos y dalgunes que taben guardaes nel requexu de la memoria, fasta que nun hebo más. Collaciu, teo que date les gracies por tantu.

 Tantu qu´apurristi como persona y compartir lo más importante de la vida: el to sen p´alministrar los afectos, l´enfotu n´amistá y l´amor polos nuesos. Gracies por tar el día que t´alcontré y sentime afortunáu ensin saber qu´enantes tabes ehí ensin conocete. Gracies por demostrame lo prestosu que ye vivir suaños y vivir namoráu de la to ciudá y nun por ser capital, sinón por ser tuya y, cómo aferrase a la compañía de escribir pa facer frente a la soledá. Gracies por dicime qu´hai que rir, qu´el futuro sedrá lo que tea que ser. Pero deprendí que yes l´home de la sorisa cenciella y de la carcaxada imposible y tamién supi que yá taben paraes les foles na mar de los tos suaños.

Pero escaecisti dicime dalgo y manca, pero voi disculpate, pienso pa min qu´igual nun te dio tiempu. Nun me dixiste que yá nun me esperes más. Dexo que pase l´aire seliquín pente les cañes del to silenciu, mentantu´l golor de la cerveza 00 ñúblame´l recuerdu de la verdá de la vida y sintíme xixiláu dende la to ventana con sentimientu y manca cuando pienso, cuando aliendo, cuando dame l´aire na cara y miro´l cielu buscando la to mirada y el to recuerdu, máncame nun alcontrar nada y mirar pal suelu. El día que mos alcontremos nuna cai del to cielu, daréte una sorisa y la lluz na nuesa cara illuminará l´universu.

   N´ALCORDANZA DEL COLLACIU DE MIO, LUIS. 1936 – 2017.

   XUAN MIYAR

11/01/2018

“Dedicáu a María Balbín”

N´Uviéu añu 1957, acaben d´operame d´anxines y toi na casa de la tía María, yá fai 80 años y les sos fíes regalaron-y pel so cumpleaños una edición de los sos rellatos, poesíes y dedicatories escrites n´asturianu y castellán, les que nun taben asoleyaes, too lo qu´alcontraron, pa élla yera tan cenciello escribilo como perdelo. 150 exemplares que yeren pa regalar ente la familia y allegaos. A la so sobrina, mio ma, dio-y ún, esti llibro caltiense en casa de ma dende entós.

Ñació en Caravia en 1877, coetánea de Pachín de Melás y facedora de la obra de so enantes del xurdimientu.

De los tres díes que tuvi perende alcuérdome de dellos aspeutos que nun conocía, el gatu d´angora, de un aparatu colgáu na paré y tamién que la tía María falaba igual que nós, namás falaba castellán dacuando lo facía mirando pa la paré pel aparatu negru.

Facía 10 años que taba xubilada, foi maestra en dellos pueblos: Cabranes, Cuideiru y tamién n´Uviéu, collaboradora del diariu Rexión y conferenciante na Escuela de Maxisteriu. Nun se-y conocen alderiques nin posicionamientu políticu. La comunidá educativa, a la so reconocencia, dio-y el so nome a una escuela de neños pequenos n´Uviéu: María Balbín.

De les tres o cuatro vegaes que tuvi na so casa nun escaezo´l gatu, l´aparatu prietu, los cuentos y l´abrigu azul con botones mariellos con ancla que mercó pa mín, la osa Petra y el llibru...  que lleía dacuando taba malu na cama, como toos los hermanos de mio, yera ún de los dos o tres llibros qu´habÍa na mio casa de lleer y l´únicu n´asturianu.

Tamién me dexó l´amor pola llingua de nueso y, una pebida semada nel corazón que ta xerminando, gracies tía María, por dexame esfrutar el frutu del to suañu.

XUAN MIYAR

3/12/2017

Rellatu n'asturianu. “La Casa´l Monte” -  Collaboración  de Xuan Miyar

Nueva estaya de publicaciones n'asturianu, dedicaes a la nuesa cultura y tradiciones. Cola collaboración de Xuan Miyar

“La Casa´l Monte

Dende neños nunca nun entendieren como yera que vivíen ellí, tol día metios na so casa

atizando’l llar y vistios con galdrapos. Cuéntense hestories que les sos mentes de neños

fabulen, paecen máxiques y enllenes de misteriu y suañen, nagüen per dir a la casa,

emperu tienen miéu…

Ta la casa metía nel monte y pa llegar, hai que dir por caleyes cuestes y bien zarraes con

sebes y árboles, hai que tar yá bien cerquina pa vela. La casuca ye mui pequena y asitiada

nun oteru y tamién rodiada d´árboles, dende ellí vese tola vega y l´aldea.

Xuntáronse dellos rapazos y entamen a dir a golifar, cuando s´averen a esa casa mui

callandinos, van escondiellándose amirando qu´hai pela contorna faciendo un exerciciu

d´arremangu no más fonderu y cagaos de miéu.

Güei Ricardín ta picando lleña. Ricardín ye mozu, sal pocu de casa, baxa a l´aldea de

xemes en cuando, namás que pa dir al molín, cuantu misteriu, apenes semen ná na so

güerta, namás tienen dos vaques ruines y la burra. ¿Entós, qué maíz lleva Ricardín al

molín ?.

Cuando xubín pela cuestona cuenta-yos Pepe a los rapaces que pola nueche anden peles

aldees y camuden de pueblu en pueblu, unes vegaes baxen al de so y tienen vezu de dir

col diantre, qu´écha-yos un gabitu pa traer la comida.

-Nun metas miéu, entós yo nun voi, torna pa casa-, dixo Nel.

-Pepe, nun cuentes bobaes, yo polo menos nun lo creo, diz Andrés-.

-Cuntáronlo na esbilla, tamién cuntaron que la vieya fai maxa y trae la bona suerte-.

-Home, lo bona suerte, la bona suerte… entós que la garren pa ellos-.

-Que si, que delles veces vien xente y fai daqué pa trae-yos lo bona suerte-.

- ¿Hai dalgún que s´atreva entrugar a Ricardín? -.

-Entrugo-y yo si vamos toos-, diz Pepe.

N’esto, sal de casa una muyer.

-Guardaivos, guardaivos-

Conócenla, ye Sabel, una moza del so pueblu.

Entainen a guardase, enñérense tres la sebe, la moza caleya lixerina y al pasar perende

siente dalgo que ruxe na sebe, esmuélse, tien miéu y cuerre a tou meter que pierde’l

culo.

Sabel yá nun sabe que facer, busca y nun alcuentra remediu al so mal, t´aburría de la

vida, dixeron-y que fuera a ver a Segunda, de xuru que-y camuda la suerte.

Sabel mira´l cielu, ¿qu´hai lloñe?, una lluz de esperanza da l´aire dacuando-y pega na

cara, emperu´l golor de la soledá amosa-y duldes y torna al silenciu.

Entós trabaya y cabilga. Xuan, el mozu que-y presta nun-y fai casu, el que-y diz cosines,

a élla nun-y gusta muncho, los pas tampoco la dexen dir a la ciudá…

Agora agárrase a lo que seya col sen de camudar la so suerte, entamó dir a la casa´l

monte. Nun conoz a Segunda, depués de pensalo muncho arremángase pa dir vela pa

que-y de sofitu a les sos penes.

Depués del sustu la caleya, baxa pala so casa. Miráu dende equí que guapu ye´l mio

pueblu. Sabel ta contenta y enfotada que va camudar la so suerte…

Los tres neños anden drechos pala antoxana onde Ricardín pica unos garabinos de lleña.

Asústase cuando los ve llegar y dexa de picar, espeta l´hachu nel picaderu, quédase

mirando pa ellos ensín dicir ná.

-Hola Ricardo, ¿tas picando lleña pa to ma?, hai qu´escalecese atizando´l llar- diz Pepe.

-Si, mandómelo mio ma-.

-Llargó Sabel, ¿vieno a ver a to ma? -.

Ricardo asiente cola cabeza, ye de poques pallabres y entovía ta confundíu.

Los guah.es siguen col plan, quieren ver a so ma, entamen la manera d´entrar na casa.

- ¿Garro los gárabos pa metelos na casa?, diz Pepe.

-Si quies garra un brazáu, ponlo xunto´l llar-.

Pepe y Nel garren un pocu caún, mentantu Andrés va mirar per dientro.

Entren na casa cola lleña y Ricardín tres d´éllos.

-Poneilo ehí onde lo otro-, diz Ricardín.

So ma entá nun torció la cabeza, paez que ta sentada nun tayuelu xunto´l llar, les sayes

bien negres y arrastrando pel suelu, nun vese´l tayuelu. Una pota nes trebades y

Segunda ta col ganchu na mano xorrascando´l fuéu.

-Mira quien vino vete ma-, diz Ricardo a voces.

Fasta que nun torció la cabeza nun-y vieron la cara, cola pañoleta negra que nun se-y ve

namás que dacuando mira de frente.

Paez más vieya de lo que ye, ta sorda comu un topu y fala a voces…

Los neños ponen la lleña enriba l´otro y entruguen si traen más, mentantu qu´Andrés

nun pierde´l tiempu mirándolo too.

-De quien soes-, entruga Segunda.

-Home, a los vuestros pas conózolos yo-.

Enriba la mesa hai una fardela con maíz, tres la puerta ta una pita caldiando güevos y

forgaxes y garabinos tiraos pel suelu, un calderu colgáu nes calamilleres y otru nel suelu

col canxilón dientro, tamién hai cacharros p´enriba la masera y el xarru l´agua. Namás

hai un ventanu pequenu y una puerta a un lláu.

Andrés repara nel ventanucu, ta mui baxu y queda paráu, enxamás debió abrise, el

cristal enllenu de telarañes y cuasique nun hai onde poner más coses. Cuantu misteriu.

Allégase pa mirar curiosu, tien qu´arremellar bien los güeyos, míralo too pa nun escaecer

ná y cuntalo depués a los sos collacios: una palmatoria cola vela gorda, una botellina

cola vela delgaína metía nel bocal, una botella a la metá de tinta azul-prietu, un tinteru

de cristal cuadráu cola pluma de gallu blancu pergrande dientro y el cuernu, el cuernu

de carneru vieyu bien gordu, retorcíu y bien puercu, d´un collor ocre escuru.

Andrés ta ellí plantáu ensín dicir ná, Nel y Pepe reparen no qu´amira y quédense tamién

paraos, diéronse cuenta l´arniu qu´ellí se alendaba…

Mirándose dan vuelta con disimulu y ensín mirar a Segunda crucien la puerta casa,

afuera ta Ricardín.

Segunda, que sal tres d´éllos, yá ta na puerta casa tamién.

- ¿Marchaes?, tornai otru día-, diz Ricardín.

-Ricardo, dayos una galleta, esperái un pocu rapaces-, diz Segunda.

-Non, non, nun-mos gusten les galletes, ta otru día-, diz Pepe.

Nun dixeron más y tornen pal pueblu ensín atrevese a entrugar.

-Pepe, nun entrugasti pa qué ye´l cuernu-, dixo Nel.

-Que sé yo, ¿pa qué ye la pluma y el tinteru, nun escriben col llapiceru? - .

Baxen la caleya pal pueblu, falen de too, que si Ricardín t´afatáu, la vieya qué rara ye,

qu´escura ta la casa y de too lo qu´hai nel ventanu.

-A min paezme qu´esa muyer tien más cara de bruxa que d´otra cosa-, diz Andres.

-Nin bruxa nin ná, ye una muyer porcona que-y presta caldiar la barriga nel llar-, dixo

Nel.

Sabel xube de la fonte col calderu na cabeza, yá sabe que Ramón ta nel práu de la vega

col so pá cargardo´l carru de pación, violu cuando baxaba.

Ramón ye mui trabayador, sinón fuera tan pesaín el probe… que si qué guapina yes, que

si préstame oíte cantar, que manines tienes, que si me gusta dalgún mozu, nun fai más

qu’entrugar.

Dende´l práu Ramón nun ve más que´l calderu p´enriba´l matu, allégase y ximielga cola

traente la sebe, Sabel nun fai nin casu, son les coses de Ramón.

Cuando pasa la sebe yá ta Ramón a la vera´l camín.

-Que contenta andes, prestome oíte cantar, esi cantar ye nuevu, nunca nun lu sentí

enantes-.

- ¿Vas tornar a la fonte?, torna lluéu, llevote yo´l calderu-.

-Home, col calderu entovia pueo, nun t´esmuelas, llévolu yo-

Ensín parar, Sabel caleya pa casa cola idea de tornar.

Ramón y so pá siguen cola llabor, el pá diose cuenta de la chancia de Ramón.

- Que guapina ye Sabel, ¿e Ramón? -.

-Si oh, perguapa, paezme un pocu fadia, ná que-y dices y ponse remilgosa-.

-Bono, siente que-y faces muncho casu, ponte fadiu tú tamién, entós va tratate con

procuro-.

-Mira, lo que ties que facer ye falar col so pá, dii que si pués dir dalgún día pela nueche

a char la partía-.

Yá ta peslláu, pica, abre la puerta Amador.

-Pensástilo muncho, pensé que yá nun veníes-

Entren pala cocina, acabante cenar, les muyeres tan fregando los cacharros, Sabel

qu´había sentíu a Ramón, nun dase la vuelta a mirar.

-Esperái un pocu qu´acabe la radio-, diz la ma.

Taben oyendo “L´Inpector Robert”, nun lu perdín por ná, taben comu a misa.

Acabante´l serial entamen xugar, Ramón nun mira a Sabel, Sabel mira un par de veces

de regüeyu y cabilga… que raru ta güei Ramón.

Depués de char la partía queden pa xugar otru día.

Torna l´amargor a la cara de Sabel, echa sospiros de tristura, pela tardi ve llárimes del

sol, agora espera pa ver les de la lluna.

So ma afalágala, caltién-y la esperanza.

-Caleya Sabel, mira´l verde de la viesca, mira l´ocre nes espigues, güei guiarate un

paxarín y maxinarás un mundiu de allegría, llucirá´l sol tol día-.

Sabel comu da vezu, torna colos calderos d´agua de la fonte caleyando con procuro.

Ramón que la taba curiando, sal al so alcuentru, ensín dicir ná baxa de la so cabeza´l

calderu.

¿Sentámonos ehí?, ¿falamos un pocu? -.

Nun hai soledá si dalguién me fala al oídu, nin tristura cola esperanza dorada, nin males

que ximielguen les solombres qu´hai na mio alma.

XUAN MIYAR

10/O9/17

 Domingo'l Portal  

   Candanguera ta la Villa nel somantu de Cubera, cúriala con ciñu comu si fora la so neña.

   Pañen los mozos les mazanes, gárrenles d'enrriba que tan más sanes.

   Llímpien el duernu y los mayos,  pa facer el zusmiu pala Portalina, nagua per éllo, comu tolos años.

    Espertó ceo la moza, saca del arca'l dengue y pon brillu nos zapatos, ponse guapa pa facer pasacais y p'andar pela Villa colos sos collacios. 

   Tiren voladores y pela cuesta, xuben les gaites y el ramu pala ilesia, tres el ramu van neños y mozos, nel pescuezu amarráu, orgullosos, lleven un pañuelín moráu.

   Ta'l güevu llenu xente y una güelina llarimosa, ta la so nieta lluciendo'l dengue qu'élla estrenó de moza.

    Toos metíos na cascarina, pa esfrutar la danza en silenciu y respetu a la so Santina.

XUAN MIYAR.

Agostu 2017

CUENTU DE BRANU.

Nel so pensamiento namás tan los animalinos, ye lo que tien al so rodiu: vaques, pollinos, oveyes, pites, coneyos... páxaros.  Na primavera présta-y llevantase lluéu pa sentir la xarana que traen los páxaros, chifla colos sos cantares y estrémalos a toos. Pasa´l día allendando onde tan faciendo´l ñeru, pa onde lleven la picada, sabe que dalgunos engañen y esnalen pala escontra d´onde van facelu, escuéndese pa dexalos facer. Polos xilgueros nun s´esmuel, siempres los facen nos sanxuaninos al rodiu casa.

Vive n´un  pueblu onde les cases tan separtaes unes d´otres, a la so casa llégase por un camín que fina n´élla y malpenes vese, ta metía ente sanxuaninos, lloreos, pumares, nozales, naranxales y el llimonal, praos y tierres de la mesma propiedá, un llugar onde rescampla la naturaleza. Ye´l tiempu de los páxaros, ya ficieron los ñeros y Paco tien entamáu dir quitándo-yos un güevu cada día nos ñeros qu´asistió.  Na so casa les andarines tienen ún nel aleru y otru na cuadra, pero nun garra los güevos, los que más-y presten son los de pega, ñervata, cuervu y anda peles pumaraes xunto a los bardiales curiando los glayos, anque pa los de pega y cuervu hai qu´esguilar muncho, t´avezáu y esguila bien, a vegaes nun  pue, tamién los de cerrica, raitana y  bruxa, anque d´éstos garra pocos, da-y pena.

Tien una caxa puros pa guardalos, garró un pocu salváu pa ponelo debaxu pa que nun-y ruempan. L´añu pasáu garró más de 40, dengún guah.e del pueblu garró tantos, esti añu tamién quier garrar munchos, sabe onde tan asitiaos los ñeros y anque otros neños tamién saben dalgunos, él esguila enforma y hai neños que nun s´arremanguen. 

Los páxaros tan caldiando, yá nun garra más. Fasta que fagan folixa de la tortiella de güevos de páxaru entretiénense con garrar grillos, los neños xúntense pa dir a éllos, métenlos n´una caxa de zapatos con furacos na tapa. Anden peles camperes y praos, con curiáu, hai paisanos repunantes, que si s´enteren qu´anden pisando la herba, fácenla bona. Son mui curiosos pa sacar los grillos, meten una herba fina na grillera y xorrascando un pocu sal el grillu, a vegaes sal de culo, si ye grilla déxenla, si ye grillu a la caxa. Paco suel llevar una botella d´agua, si cola herba nun sal, entós echa un pocu d´agua. Acabante l´agua tamién val mexar na cueva.

-Pepín, mexa equí, qu´ésti nun quier salir-.

-Yá mexé enantes, agora nun teo gana-.

-¿Ramón, acabasti l´agua?, mexá equí, que nun quier salir-.

Ramón vieno, sacó la pirula y mexa un pocu na cueva, esti grillu ye mui neciu....

-Paco.. Paco-.., siente a so pá que lu llama.

-Quéeeee-

-Vete abrir al ganáu y afálales pala cuadra-.

Siguen los neños engarraos con grillu neciu y Paco llarga pol ganáu pal prau.

Les vaques tan  xunto a la portiella, abre y enfilen pela caleya pa la cuadra, sígueles ensín tener qu´afalar, tienen sede y cuerren pal bebederu y al pasar pola rozona, siente dalgo que rebulle ente´l rozu, repara n´ello, súbese na muria y ve un cuervín ensín plumar, blinca la muria, mira pa enriba y  ve´l ñeru no altu l´ocalitu..  garra´l cuervín y mételu na caxa´l grillu, cuerre pala so casa. Yá bebieren les vaques y afálales pala cuadra..

-Mira pá, que alcontré-.

-¿Qué ye Paco, qu´hai na caxa?-.

-Un cuervu que cayó de un ñeru nel ocalitu na rozona, vo crialu como´l que tuvisti tu dacuando yeres neñu-.

-Ye mui pequeñu, ta ensín plumar, va morrete-.

-Voi ponelu nun caxón na cuadra pa que te calentín, ¿qué-y doi pa comer?-.

Paco garra un caxón de madera, pon un pocu de herba seco abaxo y una tabla enriba y déxalu na cuadra, va pa la güerta a la gueta de merucos, fai unes teñaces con un palín de madera verde pa cebalu, quita la tabla, el cuervu ta asustáu, nun abre´l picu....  Nun-y pon tabla, dexa un sacu p´enriba.

Namás llevantase l´otru día, Paco va ver al cuervu, quita´l sacu, ta enñeráu nel caxón y mira pa enriba, gárralu, ta calentín. Entruga a so pá qué-y pue dar de comer, nun quier los merucos. So pá camienta que va morrer, que ye mui pequeñu y cuénta-y cuando élli yera neñu y crió ún, cebolu con torta bien remoyáu en lleche, llueu yá comecipió a comer sólu y túvolu munchos años.

Paco buscó una llata y echó un pocu lleche, pidió a so ma un pocu pan, dacuando taba bien remoyáu entamó cebar al so cuervu, pasó-y pol picu la lleche col pan, metió-y el picu na llata, pero´l cuervu nun pon traza, nun quier comer.. y ta famientu.

-Abri´l picu cola otra mano-, dixo so pá.

Paco garra´l picu colos deos, ábrelu y cola otra mano comecipia a meter poqueñinos de pan con lleche, el cuervu col picu abiertu saca y mete la llingua y va tragando pocu a pocu..

-Nun-y des más- diz so pá, -qu´igual-y sienta mal-.

-¿Pá, el to cuervu tenía nome?-.

-Si ho,  Perico-.

-Asina voi nomalu, préstame muncho esi nome-.

Foi pasando´l branu y Perico foi plumando y medrando, Paco sácalu al sol, Perico estira les ales y anda un pocu pola antoxana y da-y da comer, Perico yá abre solu´l picu, amás de pan remoyáu tamién come cachinos de merucos que rebusca Paco.

Perico anda y da blincos cada día más llargos, yá esnala unos metros y ta bien plumáu, namás-y falta un pocu per baxu les ales. Que plumes tan prietes y brilloses.... ta bien cebáu.

Llévalu cuando va xugar colos sos collacios de l´aldea. Toos lu quieren garrar, toos quieren xugar col cuervu.

-Paco, ¿sabe esnalar el cuervu?-, diz Ramón.

-Non, ta deprendiendo, nun tien fuercia nes ales ainda-.

Ramón garra´l cuervu y tíralu l´altu, esnala munchos metros fasta cayer de focicos nel suelu.

-Nun lu tires Ramón, igual ruempe l´ala, o va mancase, ainda ye pequeñu-.

Cuerre Paco a garralu, nun-y pasó ná, afalágalu,  pasa-y la mano poles plumes, yá nun dexa que lu tiren nin  xueguen. Cuántu curia Paco´l so cuervu.

Un día taba Perico pola antoxana, sal Paco de la so casa y nun ve´l cuervu, mira pa tolos llaos y nun alcuentra a Perico. Paco per esmolíu pidi-y sofitu a so pá, van tres la casa, na güerta tan tres cuervos, dos tan picando a Perico.

-Xo, xo, xo-, con esparabanes espanten a los cuervos.

-Paco-, diz so pá, -nun-lu dexen que t´equí, nun ye´l so sitiu, nagüen que vaiga a esnalar xunto a ellos-.

Paco garra a Perico y mételu na cuadra, peslla la puerte d´abaxu y déxalu coles vaques, onde Perico anda baxu d´élles y baxu los comederos col curiáu que precisa. Yá-y falta pocu pa esnalar.

Dacuando sal Paco de casa alcuéntralu xubíu na puerte d´abaxu de la cuadra, quier dir a garralu y esnala fasta´l teyáu l´horru. Paco entra na casa y diz a so pá que nun pue garrar a Perico qu´esnaló fasta l´horru.

-Nun t´esmuelas-, diz so pá, -nun sabe atopar pa comer, baxará namás que tea fame-. Paco garra la llata y pon-y comida, entós baxó Perico a comer. Prestó-y, paez que so pá tien razón, darréu va da-y pa comer mui pocu.

-Lo que ties que facer ye corta-y un pocu les plumes les ales-, diz so pá, -cuando les tea llargues, esnalará pero nun colará d´équí-.

Paco garrolu mientres comía y cola tixera cortó-y un poquiñin la pica les plumes más llargues  y dexolu nel suelu col enfotu que nun esnale..

Paco curia a Perico, ye al únicu que lu dexa garrar, da-y de comer, anque Perico yá sabe onde lo hai, come nel duernu´l gochu, nel gallineru, anque alborótense muncho les pites y escuérrelu´l gallu. Asina pasó Perico l´iviernu.

Nun sabe chillar como lo facen los cuervos, fai soníos guturales, ente cuervu, pita, humanu... 

Paco llévalu a xugar colos sos collacios cuando se xunten pol pueblu. Cuenta-yos que so pá tamién tuvo un cuervu y nomábase Perico, que sabía falar y tuvo na so casa munchos años fasta qu´un neñu pego-y un peñazu col gomeru, al paecer, tenía´l vezu de robar dalgo que seya brillosu, amosaba daqué  pa escondiellalo al rodiu na casa..

Como tolos años na primavera entamen xuntar güevos de páxaru y dir a grillos, dellos tamién quieren garrar un cuervu pa crialu como´l de Paco.

Perico ta mui llibre, a vegaes pasen un día enteru ensín velu, anque siempres torna cuando tien fame. Duerme na cuadra, anda pela antoxana, de teyáu en teyáu y pol corredor l´horru. Fai sonios asemeyaos a pallabres, paez que quier comecipiar a falar...

Un día pela mañana vieno a casa Paco un vecín, mui alteráu, cuenta que Perico ta sacando´l maíz de la so tierra y nun fai casu de los espantayos...

-Amarráilu, o voi pega-y un tiru, nun t´aviso más-, camienta-y.

-Home, si Perico come equí..., nin sabe buscalo....-, diz Paco.

-Entós cúrialu, amárralu pola pata, asina nun se llarga pala mio tierra-.

Pepón llargó mui alloriáu.

Paco  ensin facer muncho casu dixolo a so pá.

-Nun t´esmuelas, ye que Pepón ye mui repunante, nun va facer ná a Perico-.

Tan los neños mui afanaos, toos anden a ñeros y guardando güevos. Pásenlo bien xuntándose´l día que facen la merienda cola tortiella de güevos de páxaru.

Paco agora nun mira mas que pa los árboles, presten los ñeros de cuervu, dixo-y so pá que tamién pue criar un pegu..

Llega Ramón a tou meter a casa de Paco.

-Paco, Paco, Pepón tiro-y un tiru a Perico y cola fesoria fizo un pozu y enterrolu-.

Paco nun hubiere vistu a Perico en tola mañana y agora nun ta perellí.

Paco mira´l teyáu y llama a Perico, desesperáu, da la vuelta pela contorna la casa ensin atopar a Perico, ¿onde tas Perico?, -Perico, Perico-, Perico nun glaya.

Pela caleya va  pal monte sumíu nel recuerdu, amira l´altu los árboles y nagua pel airín frescu, un bandu cuervos fácense oyir esnalando pol cielu. Ve un ñeru lo altu´l carbayu, -de xuru que tien daqué-, Paco esguila l´árbol, anque nun garra los  güevos. Los páxaros esnalen pa defender el so ñeru col traxe prietu... baxa del carbayu y cavilga pa sí.. criai´l cuervu. Coles mancadures nes piernes de rozar la corteya´l tueru col pelleyu, torna pa casa, el soníu de los páxaros ruempe´l silenciu petando de misteriu la caleya y el so recuerdu.

Llega a la so casa y un soníu  fai qu´amire pa enriba..  grgraco,  grgraco..

Amedranáu... cola sorrisa na cara, siéntase na escalera l´horru, mirando pal teyáu..

XUAN MIYAR.

XUNU 2017

ROSINA

Yeren munchos en ca güelu, Rosina col hermanu pequeñu, sos pas y sos güelos. L´hermanu mayor fuese de criáu pa una casa onde lu tenín manteníu y facía arrimu dende que dexó´l colexu. Rosina dormía cola so güela nel cuartu d´abaxu, nos cuartos d´enriba dormía´l güelu col hermanu pequeñu y n´otru sos pas. Embaxo, amás del cuartu ta l´estregal, col llar nel requexu d´atrás, na paré  ta´l fornicu onde se mete´l rescoldu pa tapar les tortes  envueltes en fueyes de berces pa meteles  na forna, que ta fuera cola boca dientro l´estregal cerca´l llar, pa cocer la boroña y el pan. El suelu ye de tierra, ye Rosina la que llimpia, barre, saca la ceniza, trae l´agua. 

Tolos diés trae un ramascu y failu garabinos y la so güela fai llumbre nel llar, la qu´atiende´l pote colgáu les calamiyeres o´l cazu puestu nes trébedes. Caún tien su sitiu na casa.  L´estregal ye ampliu, amás de dellos preseos tres la puerte d´entrada, tamién tien los enseres y muebles que precisen n´aldea:  la masera, el palancaneru, la espetera, el vasal y la tina de medera, pegáu na paré ta l´escanu, delantre ta la mesa coles tayueles, tamién hai dellos riestros pel suelu. Los neños y los pas siéntese nes banquetes y tayueles, nel escanu, la güela y el güelu, nel so sitiu, xunto´l palancaneru. N´una paré ta la ferrada, onde cuelga la chocolatera y la caldera. Los murios nel requexu´l  tan prietos pol fumu´l llar.

Los güelos ven polos güeyos de Rosina, ye frescura na casa, enfótense n´élla pa too lo que precisen, lleváronla a toles xeres, dacuando yera pequeña cuántu l´arrecostinó´l so güelu, deprendió d´éllos tolos cuentos, cantares y  l´hestories del pueblu...

Yá van tres años que Rosina nun va al colexu, llee, escribe y sabe les cuatro regles, fai les cuentes, sos güelos y pas, malpenes saben firmar, anque si cuenten perbién les perres. Delles nueches Rosina llee-yos  del llibru qu´hai na casa, tamién reza´l rosariu enantes de cenar...

Rosina ta esmolía, tien 16 años y quieren llavala pala capital, nagua perello.... Tando so pá na Villa entrúguen-y pola so neña, tan buscando una moza que precisen n´Uvieu n´una bona casa, a so pá paez-y bien, Rosina faise moza, qué va facer n´esti pueblu... Camienta-y a Rosina que vaya a facer la preba, ye´l so güelu quien nun la dexa, no-y paez bien y quier quita-ylo de la cabeza.  So güelu entovía tien el mandu anque seya vieyu.

Rosina imaxínase n´Uviéu, fai esnalar sos suaños de tar pola capital, ú tará, debe tar tres el cumal...., ¿pa dir caleyando cuántu tiempo llevará?....  diré na camioneta como foron una vegada míos pas.

-Rosina-, diz-y so güelu, -mentantu rezamos el rosariu faime unes farrapines pa tres les patates, que seyan lixerines-.

Depués de cenar entama Rosina falar col so güelu:

Ta´l so güelu nel so sitiu, nel escanu, xunto´l palancaneru, arrimase Rosina y siéntase nun tayuelu:

-mira güelín, quiero dir a la capital, nunca nun fui a Uviéu-

-ai Rosina, Uviéu ta perguapu.......pa dir velo-                                                                   

-anque seya pa trabayar naguo dir güelu, equí nun quies poner la lluz, güelina entovía fai la llume nel llar, tampocu quies poner la cocina de fierro, n´Uviéu hai lluz nes cais y cocina carbón y lluz nes cases, voi trabayar con procuru, voi dir a misa a la Ilesia de San Xuan y pasiar peles cais-....

-nun t´esmuelas Rosina, entós si quiés, mercamos una vaca pa que mos pongan la lluz na casa-

So güelu nun faise la idea de que Rosina llargue pa Uviéu, ye la so lluz, la so allegría y el so consuelu.... 

-Rosina-, diz-y so pá.

- n´Uviéu hai munchu pa ver, el parque San Francisco, fontes perguapes, pues dir a pasiar xunto la catedral,  La Escandalera.... fadrás coyacies, conocerás muncha xente y deprenderás-

Rosina emociónase colo que diz so pá y pon a esnalar so suañu....

So ma y la so güela tan oyendo  l´alderique, no más fonderu del so corazón ta Rosina, ai la mio neña.... que va ser d´élla...... soliquina aguantando l´ama cola so inocencia, fregando tol día,  curiando los neños que nun son d´élla.....  cavilga pa dientro so ma...

-pá, dacuando teas que dir a la Villa fala col señor, que voi dir pa  Uviéu-

-nun t´esmuelas güelu, cada pocu voi venir a vete-

-güelina, nun llores, voi tar mui contenta, voi escribite cartes y namás  puea voi tar equí-   Rosina saca´l pañuelu y llimpia les llárimes a la so güela...

-ai Rosina, quién va traeme´l ramascu, faceme los garabinos, cuntame daqué peles nueches y rezar el rosariu, prométime que vas venir lluéu-

Rosina colos sos güeyos llarimosos suénase col mesmu pañuelu....

So ma sentada n´una tayuela amira pala paré, nun quier dir escontra  Pepe, duel-y, paez-y mui neña p´andar pol mundiu, anque como diz Pepe, tien qu´aprender. Cae na cuenta que pa dir pa Uviéu hai que llevar ropa, entama dir a la Villa a mercar teles pa face-y dos vistíos y zapatos a Rosina. Merca una meletina, entama l´equipaxe.

Que contenta ta Rosina, cuando llegará´l día. Los sos güelos tan ablayaos, que tristura na casa ensín Rosina, quédamos Pepín, qu´arteru ye, yá fai arrimu a so pá y bien mandáu. So güelu cayó na cuenta, l´escaezu de Monchu,  la marcha de Rosina, manca y duel  muncho...  y  ta perdiendo´l mandu.

Voime´l llunes dixo Rosina. Llevántense tempranu, na casa naide diz una pallabra,  cola maleta apareyada almuerza. Sos güelos ensín llevantase entovía, va pal cuartu a dici-y adiós a la so güela, que yá ta llevantada, da unos conseyos y afalaga a la so nieta. So güelu ta nel so cuartu entovía,  sube sele, nun sabe que-y va paecer.

- ¿tas despiertu güelín?- , so güelu ta na cama voltiáu pala paré.

-voime güelín, voi date un besu-

El güelu nun-se mueve, ta enfoscáu y nun quier que llegare esi momentu, Rosina ponse de rodielles na cama y da-y el besu....

- voi venir lluéu a vete-

Baxa Rosina pa l´estregal y abrázase a so ma, a Pepín y a la so güelina, garra la maleta y col so pá entamen camín pala Villa......

Llevántase´l güelu, antaina a baxar les escaleres enantes que cole Rosina...

-Rosina, Rosina-, da un glayíu cuando yá taben separtaos de la so casa, Rosina mira p´atrás y ve venir al so güelu y torna´l so alcuentru.

- ¿qué pasa güelu?-

-toma, guarda estes perres, equí agora nun  facen falta,  vas precisales n´Uviéu-

Rosina queda parada, so güelu mete-y les perres nel bolsu y gárrala con tola fuercia que tien como enxamás fizo, nun la dexó ve-y los güeyos, torna pa casa ensín dicir ná, mientres cola mano llimpiaba la cara.

-gracies güelín, lluéu voi venir vete-

N´estación ta una señora esperándola.....

-hola Rosa, soy  Virtudes, voy acompañarte a tu nueva casa, vamos caminando, espero que te guste, ¿ya conoces Oviedo?-

Rosina ta ablucada, tanta xente peles cais, tamién algún carru col burru, muyeres cargaes coles llecheres...  un probe pidiendo, too y choca a Rosina, tantu quier mirar que la señora déxala atrás.... un home  prietu, nunca nun hubiere vistu dengún.... hai qu´amirar muncho, anden más coches que pela Villa....

Entren na casa, sube les escaleres al primer pisu onde ta la sala y la cocina.  Nel pisu d´enriba los cuartos col cuartu bañu, enséñen-ylo tou, tamién el so cuartu col armariu. Debaxo ta´l suétanu cola carbonera. Dicen-y lo que tien que facer, yá conoz a toos los de la casa, l´home y los tres neños, dos yá son escolinos. Pasen los díes a malpenes, va faciéndose coles llabores de casa, queda-y pocu tiempu.

Entama escribir a los de la so casa, diz-yos que ta bien, que tien muncho que facer, hai cocina de carbón y lluz nos cuartos, l´agua sal poles canilles y pa llavase pue facelo n´una tina pergrande que-y llamen bañera y sal l´agua como si lloviere.  Dieron-y ropa pa tar en casa y pa salir a pasiar col neñu pequeñu tien que poner el mandil blancu. Entovía nun pudo dir a la catedral pero foi al mercáu La Escandalera cola señora, depués cuando sepa´l camín yá va dir sóla.  A misa  San Xuan ainda nun foi, nun tuvo espaciu. Pepín: dicii a güelu que guardome les perres la señora, que toi perbién, qu´un día voi dir al pueblu.

Guardose Rosina sos penes, so alloñamientu. Onde quedaron sos suaños.  Nun salió un día a  pasiar  poles cais d´Uviéu, nin fala con xente, namás pudo ver una vegada´l parque San Francisco.... Rosa:  baxa pol carbón y prendi la cocina, depués de facer la comida friega la chapa y saca brillu a los doraos, friega´l suelu de rodielles col estropayu y xabón, sal col neñu de paséu...  nun fales asina a los neños....

Fai nueve meses que ta Rosina n´Uviéu y recibe una carta de Pepín: Rosina´l nuesu güelu nun calla, quier vete, ¿onde andes que nun vienes?, dende que colasti nun quier llevantase, nun quier comer, tien munchu  repunu......  ta malucu y nun alica, diz que tien enfotu en poder vete, yá di l´avisu a Monchu...

Entama Rosina dir pal pueblu pa ver a los sos güelos.  L´ama diz-y que tien qu´esperar a la selmana qu´entra, da-y les perres y tres díes, Rosina merca unos dulces pa los de so casa y apareya la maleta y torna na camioneta pa l´aldea.

Llega l´atapecer a la so casa, abre la puerte d´enriba, una bombilla cola lluz marillenta cuelga del techu, so güela sentada n´una tayuela delantre la cocina "Bilbao",  so ma faciendo torta na chapa, Pepín sentáu na banqueta rezando´l rosariu y so pá nel escanu... xunto´l palancaneru.

Ensín entrar en casa entruga a so pá.

- ¿y güelu?-

Llevántense ceo pela mañana, almuercen, pon los escarpinos coles madreñes y marcha con Pepín pal campusantu.  Rosina cunta daqué d´Uviéu......

- Rosi, dacuando seya grande tamién yo quiero dir pa Uviéu-

- ta perguapu Pepín, siacasu, pa dir velo, nun t´enfotes n´Uviéu-

Pepín tornó pa la  so casa, Rosina quier quédase sóla, alcordose dacuando baxaba pal ríu col so güelín, güei baxa cavilgando.... va quedase cola so güelina o vase pa Uviéu........

............ Cuerre l´agua mansulino y cola so mirada fixada n´aquel regodón que tien esi verdín qu´enxamás se-y quita. Ta sentada nun  tueru d´un árbol que cayó de vieyu xunto´l ríu onde davezu alguardaba mientres piesca´l so güelu, güei nin apistaña, cuerre l´agua mentantu aldovina dalguna trucha pela solombra´l sucu embaxo les piedres, Rosina ta pensativa, faise raru tar ellí soliquina, yera la neña de los sos  güeyos, d´esos güeyos que namás Rosina-y ponía rellumantes y Rosina dexábase querer, pasión de güelu pala so nieta...... Rosina entovía nun llevanta  cabeza, nun escaez los dichos y conseyos del so güelu. Cola so alcordanza y tristura foi pal ríu pa tar sóla..... y dar un glayíu:   -quiérote güelu-

XUAN MIYAR

MAYU 2017 

“EL LLINU, AÑU 1900”. Collaboraciones y publicaciones n’asturianu  de Xuan Miyar

Dende la edá media fasta comencipios del sieglu XX cultivose´l llinu en dalgunes caseríes de nuesu conceyu. Cuéntase que tráxolo p´Asturias dende la Galia l´emperador Augusto, anque agora n´Asturias yá nun se cultiva vense varies especies espontánees que  tan peles veres de caleyes, tierres y praos.

Yá lo cuntaben los sos güelos a los de nos, cómo amugaben el llinu nel ríu, una xera que facíase en delles parróquies pela ribera del ríu Llinares, anque tamién se facía n´otres caseríes d´otres aldees. Yera una actividá complementaria a les llabores del campu, nun yera un cultivu xeneralizáu,  podíen  facelo daquién tuviere les condiciones pa éllo: tener sitiu p´amugalo y secalo, amás de tener los preseos que se precisen y tener el dominiu de la técnica del  cultivu y del procesu del filáu. Asina facíalo María la de l´Erón, mui nomada, dicín que yera la meyor filadora de la rodiada. Yá na seronda, entama preparar el llinu pa filar, llabor na que precísa arrimu, na casa de so aconceyen tolos años dellos vecinos, mozos y moces pela nueche pala llabor.

Sémase na primavera y coyéchase acabante´l branu. Nun-se siega, arríncase col raigón dacuando ta pa ello y fácense manizos qu´amárrense bien con filos d´estopa o blimes, llímpiase bien  de tierra y ponse a secar nel corredor, María poníalo nel de la panera, dacuando ta bien seco gárrase la llinaza pa la siguiente sema, depués  hai qu´amugalo nel ríu unos ocho díes,  allúgalo sofitáu  con priedres nun remansu col enfotu que nun lo lleve la corriente.  Esa actividá pudo da-y nome al nuesu ríu Llinares. N´otres cases onde´l ríu ta lloñe amúguenlo nun regatu. Llueu hai que secalo otra vegada al sol y nel corredor fasta que te pa machicar. Lo de María ya ta, entama filar, manda avisu a la mocedá que nagüa por aconceyar....

Tando nel llavaderu diz-y a Carmina:

-mañana pola nueche facemos filandón, ¿pues facer arrimu?, manda avisu a la mocedá, yá avisé yo a Lolo´l del Llugarón-. Carmina ponse encarnada.

-a mín num me digas ná,...... si vien a trabayar-........

María curia a Lolo pa da-y l´avisu, dacuando Lolo pasó col ganáu pa la so casa tamién-y camienta que precisa arrimu pa machicar el llinu.

-¿eches un gabitu Lolo?, vamos filar, precísote pa machicar.......

-va venir tamién Carmina- a lo que Lolo  retruca.

-amás de que ta Carmina,  ¿ties daqué pa poner garulla?-  mentantu suelta una risada......

Ta la casa preparada, amuesen toa la lluz, llamparines de aceite nes paredes, candiles y faroles, tamién bancos, riestros  y tayueles.

La tapecer van xuntándose na casa pala estaya de machicar  deseparando  la parte que nun  val de les fibres, collabora tola familia y daquién vieno a facer arrimu, los mozos machicando y los neños apurriendo los menoyos.

N´esto piquen, María quita la tarabica p´abrir la puerte....

-¿pasote dalgo Lolo?, como traes el calzón-.

-ná, que zarapiqué y metí la madreña na llamarga la fonte la cuestona y entremereme, tuvi qu´andar buscándola, púnxime guapu, nun l´alcontraba, ta la nueche mui prieta, nun vese gotera-...

-ponte xunto´l llar pa secar un pocu fíu-.....

Tan toos na xera, neños y moces apurren y llimpien la povisa, hai cancíos, los vieyos cuénten cuentos, fácense aldovinances y pídise-yos que cuenten les hestories que yá cuntaron antañu, de llobos y mitolóxiques que-yos prestaben a los neños y perduren fasta los nuesos díes.

Dacuando ta machicáu, cola trancha, dase-y  escontra´l cantu d´una tabla y prepárase pa restríllar les fibres pa llimpiales bien, les muyeres rastrillen y van escoyendo según lo fino....

-saca, saca, saca la garulla, de nueces y d´ablanes...que yá tenemos fame...... canten los mozos y neños a María, que tan de folixa...

Lo primeru que queda nel restiellu ye l´estopa, nes siguientes pasaes yá queden les fibres más fines, que gárrense cola mano y pónense aparte nes cestes de banielles, yá queda´l llinu preparáu.  María garra les moces que nagüen por deprender a filar y cola rueca y  el fusu van filando con procuro y bien miraes por María,  xunto  a otres muyeres avezaes. María camienta: -sacai´l filu bien finu-,  mientres s´arrima a Carmina...

-Carmina, ¿díxote daqué Lolo?, Carmina mira de regüeyu, faise que nun lo oye...

Saca María de la masera una sereta con galletines de mantega....  fórmase l´algarada ente la mocedá,  -ye la preba, yá ponemos el ramu dacuando nun quede llinu na panera-

Pasa xunto a Lolo, fala-y na oreya ..  -¿qué, yá-y tirasti´l picáu a la to collacia Carmina?-

-nun atapeció entovía- retruca-y Lolo cola so sorisa..

Nun queda llinu na panera, acabante machicar y restriellar saca María la garulla, too ye folixa, anque dalgunes moces siguién filando... y los mozos cantando:

Tas filando, tas filando,

col llinu tol día y yo toi bobu mirando

y tu fila que te fila..  

-Lolo, allumes a Carmina fasta so casa y llueu que te dexe´l farol nun vayas a allancar-.  Fízose la risión...

Enxamás se fizo´l filandón en casa María....

La llabor de María yera mui apreciada,  col so telar facía paños pa les Ilesies del conceyu  emplegaos nos cultos, en prendes de axuar, manteleríes y ropa interior. Les clas  pudientes usábenles tolos díes, mientres los aldeanos, que pocos les teníen, poninles los díes de fiesta, entierros  y funerales.

Entovía hai qu´ablanquiar, hai que llavalo munches vegaes y dir asoleyándolo, empléguense materiales naturales: ceniza de roble coláu col agua ferviendo, tamién podía perfumase, facíase con fueyes de lloréu, Toes estes llabores fácense colos preseos apropiaos pa éllo: mazu, restriellu, rueca, trancha, fusu......  en dalgunes cases que se fai esta xera hai telar o col enfotu de mercar el llinu.

Dacuando taba filáu, facinse madexes y dacuando ta llaváu y ablanquiáu, devánase coles aspes y fácense duviellos y va tando preparáu pal telar. Tamién a vegaes precisen tiñilo.

El llinu cultivose n´Asturias fasta comecipios del sieglo XX fasta  qu´apaecieron otres fibres y material manufacturáu, como l´algondón. Pel occidente foi perimportante´l so cultivu.  Na toponimia quedaron munchos llugares y apellios rellacionaos col llinu como: Llinares, Llinera, Llino, Llineres, LLinariega etc. Colos granos del llinu tamién facíense fervinchos que yeren bonos pal aparatu urinariu  y  l´estómago y cola fariña facinse cataplasmes.

BIBlIOGRAFÍA:

Gran Enciclopedia Asturiana.

Hestories de Benavente.

XUAN MIYAR

ABRIL 2017 

“EL ROXU - Cualquier paecío cola realidá, nun ye pura coincidencia” Collaboración Xuan Miyar

Pun...pun.....pun.......pun.........pun. Col soleyeru que fai güei entama cabruñar na solombra, nun ye´l sitiu que-y presta, tien vezu de facelo tres la casa nesi tarreru pindiu onde meyor s´atopa, anque t´alguardando al burreru y ehí velu llegar pa merca-y el caballu vieyu y va trae-yos  un  potru pa ver si s´arreglen.

Esta vegada ye diferente, anque t´avezáu a desfacese del ganáu que lleve años na casa, maldita gracia que-y fai,   desfacese del roxu ye dalgo que-y duel muncho, nun sólo pol rapaz, que va sentilo enforma.

Criáronlu dende potrín y toos van sentilo, agora ye l´hora de mercalu, ta picáu y yá nun presta pa ná.

Pun......pun..................pun....... -voi dexar de cabruñar, voi cartiar la gadaña-, ta esmolecíu pol tragu que-y va facer pasar a Xuaco,  qu´ainda nun lo sabe y tampocu sabe cómo dici-ylo. El roxu tien el mesmu tiempu que´l rapaz, ta na so casa dende que ñació, fíu de la roxa. De xuru que Xuaco nun quier mercalu, ye´l so xuguete, so collaciu, so pasión.

El roxu ye la figura, dacuando los neños  xúntense pa echar carreres: Xuaco siempres gana col roxu, unos cuerren colos pollinos, otros coles pollines, yegües y caballos, pásenlo per bono. Pero agora´l  roxu yá ta metíu n´años y yá nun pon traza nes carreres, cuesta-y alendar, nun quier poner la cabezada. Anguaño teníen que pastorialu nos praos, escapábase pa casa o pa onde taba Xuaco. Yera´l rapaz daquién lu guiaba pela cabezada pa toes les llabores: pa semar, sayar, enganchalu al carru pa carriar la  pación, llevalu pal pastu y pa dir a buscalu. Fai tiempu qu´a Xuacu da-y pena del roxu, yá   nun quier dir a pastiar y depués  nun quier dir pal corral, yá nun llama a Xuaco pa dir a buscalu como siempre, que rinchaba dos vegaes y dacuando Xuacu llagaba, daba coles pates d´alantre unes pataes nel suelu. Agora Xuaco yá nin acaballa, traelu pa la cuadra seliquín, agarráu col brazu pel piscuezu fasta llegar al corral pa da-y agua y cebalu. Esti nun ye´l mio roxu, -¿que te pasa roxín?, nun comes, nun cuerres ninaliendes, voi date daqué que te preste y nagües pol trote-. Entama Xuacu cebalu colo que-y presta, garra un cestu panoyes y escuéndeles, sabe que so ma nun lu va dexar, entós, dacuando caleye pal pastu va llevales pa que les coma aende.

Xuaco suaña, suaña dacuando echaba carreres, dacuando nun lu dexaben pasar y el roxu pegaba-yos un mordigañu nel culo al d´alantre mentanto Xuaco afalaba. Suaña que´l roxu t´alguardando dacuando vien del colexu, suaña que´l roxu sigue rinchando dos vegaes pa que vaya buscalu al práu.... y suaña qu´entovía da pataes nel suelu dacuando lu ve llegar.

-Xuaco, va venir el burreru y va traete un potrín-  diz-y so pá.

Xuaco retruca-y  -teo ún,  nun quiero un potru, namás quiero´l roxu-

-tamién quierolu yo, pero ta malu y  tien que dise, vamos tener que mercalu-

Xuaco enfurrúñase y métese nel cuartu de so, nun quier falar de que so pá merque´l roxu.

Nesto llega´l burreru col potru, traten y guárdenlu na cuadra y saquen el roxu, que remóntase y nun déxase poner la cabezada. Entós amarren-y un cordel nel piscuezu y tiren d´él, pero´l roxu que si quies, nun son quién a movelu, per afogáu rincha dos vegaes y pega pataes nel suelu.

Xuaco agüeya  pela ventana como afalen pel camín al roxu. -Adiós roxín, onde te lleven, rincha p´avisame pa dir búscate dacuando llegues-, Xuaco ensín poder dicir ná nun sal del cuartu, so ma siéntelu patexar pol enoxu que garró, llama a Xuaco, nun contesta, nun-y sal la voz.

Siéntese alborotu na carretera, tan pegando-y al roxu que nun quier xubir al camión, entós asómase a la ventana...pega un glayíu, -nun-y pegues al roxu-,  el roxu afervolláu, rincha ensín parar pegando pataes nel suelu.  -Aguanta roxín que voi buscate-.... cuerre pala carretera y siente qu´arranca´l camión. Gachu, torna pa la so casa, pon la mano nel pechu, siente que se-y sal el corazón, amira pala carretera, siente  l´últimu acelerón.

-Baxa Xuaco, mira lo que ties na cuadra-.

-Baxa Xuaco, mira lo que ties na cuadra-.

Xuaco ta echáu na cama y Xuaco nun siente..... Xuaco suaña.  Suaña que caleya a un llugar lloñe, el roxu anda sele cola cabeza gacha, Xuaco pon-y la mano nel piscuezu, afalágalu y peña-y la crin, -avérate al matu roxín-, Xuaco garra unes mores prietes, el roxu cola so boca y bréfetes gordos, escueye na sebe unes fueyines  tienres d´un escayu que tien les mores ainda verdes.......Entra un pocu de lluz pela ventana, nun ye un rayín de sol de l´alborada. Xuaco sospira y palpa na so cara una gotina d´agua salada.

XUAN MIYAR

 MARZU 2017

El TEXU,  ‘L´árbol de la vida y la muerte’

Yá nos tiempos vieyos esti árbol yera veneráu y formaba parte dalgunos rituales al ser consideráu un árbol sagráu e inmortal debíu a la so longevidá. El texu yera mui apreciáu pola calidá de la so madera. Fueron los griegos los que-y punxieron el nome: Taxus, polos sos aspectos importantes: so resistencia y flesibilidá, árbol de la vida pola so llonxevidá, cola so madera facíense arcos y, pola so naturaleza velenosa yera per conocíu como´l árbol de la muerte, mui nomáu na lliteratura griega y tamién llatina. La fama del so poder velenosu siguió no llargo  de la hestoria hasta los nuesos dies.

Sicasí, el texu pasó de ser un árbol sagráu a tar en regresión, casi en peligru d´esaniciu, siendo preciso entamar la repoblación n´aries favoratibles.

So cualidá de fueya perenne, so porte y la so llonxevidá, coles rames verde-prietu,  yera un llugar p´aconceyar. Nel mundiu celta adorábense los árboles qu´habíen vistu y vivíu muncho, testigu sabiu del mundu. Los druidas, coles  rames y palinos de la so madera aldovinaben el futuru. Yera per respetáu´l texu, tenín enfotu que yera eficaz escontra les fades y bruxes nes ceremonies máxiques. El cristianismo incorporolu como símbolo de la vida y la muerte, pasó de muerte y reencarnación a ser de muerte y resurrección y pola so llonxevidá, tamién como símbolu d´eternidá, que sobrevive más allá de nos mismos. Les persones aconceyaben nel rodiu l´árbol sagráu pa tar nun contautu d´arniu espiritual.

D´apariencia tristu, ye l´árbol que más influyó na hestoria de occidente, ye raru que sobrepase los 15 metros d´altura. N´Escocia alcuéntrase´l texu más vieyu d´Europa, tien más de 2000 años y más de 15 metros de diámetro. Tien una pequena flor verde pa dar un frutu de collor roxu, que ye lo únicu que nun ye velenosu, anque les semilles  que caltién  son tósiques.

Árbol de lleenda, como exemplu: entiéndese n´esti contestu, l´aconceyu y xuntes de vecinos ficiérense al pie de los texos, baxo la so solombra y  afalamientu, onde l´escenariu valiose pa facer la llei y alministrar xusticia y pa celebrar tolos rituales y acontecimientos importantes de la comunidá. Árbol sagráu pa los celtas y tamién pa los astures dende tiempu inmemorial y d´otres zones del norte peninsular. Per conocía la lleenda del suicidio de cántabros enantes de ser esclavizaos  por Roma. Tamién de galaicos y astures qu´escoyeron suicidase asina.

La sociedá celta yera matriarcal y dizse que dacuando una moza escoyia´l home, tiraba-y unes ramines de texu pa indica-y que la decisión taba tomada, d´ehí vien el dichu de  "tiró-y los texos".

Alcuéntrense texos en poblaciones montiegues. Foi perseguíu pola so apreciada madera y desapaeció de comarques enteres.  Los últimos supervivientes tan en llugares inaccesibles y solitarios de les nueses montañes: na sierra del Sueve n´Asturies, la braña de los texos en Liébana o la Texada de Tosande en Palencia.  N´Asturias ye frecuente alcontralos al llau  de ilesies, ermites y cementerios. Nel nuesu conceyu tamién tenemos texos en dalgunes parroquies, dellos centenarios y monumentales en munchos casos.

Xuan Miyar

ENERO – 2017

“UN CASU RARU”

El diariu La Voz de Villaviciosa amplía la información del casu raru del llibru de Harry Potter alcontráu na Ilesia de Seloriu, na peana de la Virxen, coles flores que tenía puestes dende la fiesta Santolaya tiraes nel suelu y otru llibru dientro d´un cartuchu n´un bancu d´atrás y la puerte d´un  confesionariu rota. 

Tamién agora va facer un añu, alcuérdense, que los bancos de la Ilesia apaecieron descolocaos ensín qu´hubiera denguna razón.

El periodista Falo Caveda d´esti diariu, qu´alcontrábase iguando un reportaxe semeyes na rodiada, comecipió una investigación pela parroquia maliaya onde s´entamó´l casu na Ilesia de la venerada Virxen de Santa Eulalia.

Según testimonios recoyíos ente los parroquianos, los mozos d´esti pueblu lleven un tiempu faciendo xuegos de rol y viéronlos na rodia, polo que creen, seríen los causantes, ye la opinión más xeneralizada, porque dalguién  vio unos mozos colar corriendo d´esi  llugar.

Especulose va facer un añu,  conque la fechoría yera cosa de guah.es, pero naide tiró tres d´éllo.

Tamién dizse que ye cosa de quinquis, que nun había daqué nos cepos y entós, pa facer dañu rompen lo que-yos peta, pero nun tienen esplicación a lo del llibru.

Los más vieyos alcuérdense, qu´enantes la guerra yá tuvieren que vixilar la Ilesia porque dalgunos ateos entamaben quemar capielles y Ilesies, agora tan esmolios, piensen que lo pudieren facer los mesmos.

Lo que dixeron les feligreses más beates y nun quieren oyir otra cosa, qu´ésto ye cosa del diañu, ensín otra posibilidá,­ -paqué naide va estrozar dalgo que ye tan queríu por tolos parroquianos como ye la Virxen Santa Eulalia- entrúguense.

Pa eso dexó ehí´l llibru, esi ye un mensaxe inequívocu, según élles....

Al paecer yá ficieron una entruga l´Obispáu, de cómo desfacese d´esi mal que les atormenta.

Tamién punsiéronse en contautu cola facedora del llibru, J. K. Rowling, la  perconocía escritora de la serie de llibros alcontraos na Ilesia de la parroquia onde tuvo llugar la fechoría.

La so intención yera que-yos dixera´l mou d´esfacer la maxa y bruxería, si les hubiere, tolos gabitos yos paecen bonos al tar tan desesperaes.

El periodista púnxose en contautu con dalgunos mozos del pueblu, pa sonsaca-yos.

Ensín tener informaciones fiables al cientu por cientu, pudo sacar delles conclusiones que paecen afayadices.

Al paecer, el xuegu de rol consistía n´alcontrar los llibros que daquién escondía, amosando´l rastru  que teníen que siguir.

Lo primeru yera escondiellalos, ún queríen dexalu na peana la Virxen debaxo les flores, pero dacuando taben n´ello, oyen ruíu dientro la sacristía, pensaron que se-y había escaeció zarrar  la puerte la Ilesia al cura y que nun había naide.

Entós,  ún escuéndese dientro´l confesionariu y l´otru fúgase corriendo.

N´esto´l cura, que sintió ruíu, sal a mirar si hai dalguién, nun-y dio tiempo a ver ná...

Les bisagres de la puerte´l confesionariu taben forroñoses y la madera un pocu apolillada, queda-y la puerte  na mano, teniendo perella hasta que´l cura, que nun ve les flores nel suelu, entra na sacristía, entós llarga dexando ellí escaecíu l´otru llibru enriba´l bancu, que tenín pensáu ponelu na capiella´l carril.

Les feligreses  de la parroquia reciben razón de la autora J. K. Rowling, camienta-yos que la so creación lliteraria, no referente a la bruxería y maxa, nun ye terrenal.

Colos sos ingredientes, los llectores cola maxinación de so, alimenten les hestories al so sen en tou lo que lleen, llínea por llínea, dende´l entamu al pieslle.

XUAN MIYAR

DIC. 16

CUENTU DE NAVIDÁ’ _ Xuan Miyar

Xuntáronse pa xugar, esti día baxaron al ríu a ver les truches, llegaron ensin meter ruiu pa veles enantes de que-yos diera tiempu guardase.
Son bien llistes, nun-yos dio tiempu namás que a ver les ondes nel agua como siempres.
Les neñes entamen cantar villancicos, -¿cantamos los pexes nel ríu, a ver si apaecen?-
Canten les neñes los villancicos que-yos deprendió la maestra, tamién dalgunos neños-yos ficieron coru.
Mientres, otros xugaben coles piedres y l´agua.
Tan ufanos, nun tienen clas hasta depués de Reis.
Anque ta frío presta-yos tar esfrutando estos díes de fuelga, amás….. la navidá, la nueche vieya, los Reis……
-¿Facemos un nacimientu nel llavaderu?- diz Pepín.
-Llamai les neñes-
Ente toos entamen facelo, discurren asitialu na panda, onde les muyeres posen los barcales cola ropa, arrequexáu, xunto al pegollu que ta rodiáu d´edra, onde tolos años fai´l ñeru la cerrica. 
Hai una lleenda pol pueblu, cuéntase que n´esi ñeru pon un güevu´l cuquiellu.
Busquen tolo asemeyao a les figures, cachinos de madera, palinos, regodones pequenos…..
Los neños entamaron el portalín, dos llávanes de cantu pa los murios y otra enriba pal teyáu, con cachos de teyes que atoparon aende, del teyáu que ta pa cayer.
Lolina subió a la so casa pola caxa de collores y llápices, pa facer les cares colos regodoninos.  La Virxen , San Xosé, el Neñu, los Reis….
Atoparon herba seco y con unos garabinos, ficieron la cuna…
Toos collaborando, iguando caún les coses bien curioses,  anque dalgún tovía andaba xugando col agua o lo que-y petara.
Pin, que taba metiendo lleña pa casa a so ma, baxó depués. 
D´avezu lleva palu y tien navaya, fai dibuxos na corteya les guiaes bien guapos mientres llenda les vaques. 
Desplíquen-y too  lo que tan faciendo, presto-y, xúntase a éllos. Ye percuriosu y fai dalgunos arreglos no que ta fechu.
Diz Lolina, -yá sé lo que voi pidir a los  Reis-
Asina, toos dixeron lo que más-yos presta, poniendo cara carambelu y naguando pola nueche máxica, y tu Pin, -¿nun pides ná? ,
Pin calla.
Ye l´hora tornar pa casa, queden dir mañana pa siguir  na xera.
Pin métese en sí, atristaya, sabe que so pá nun-y dexa pidir ná.
Na casa de so, nun hai perres pa daqué, Pin siéntese probetayu, paez-y qu´esti añu va ser como´l pasáu, yera´l so pá daquién igua los sos xuguetes: el gomeru, un rodamontes que-y fizo cola tapa d´una llata, un palu y un clavu,  un caballu de madera pergrande.
Anque la navaya yera lo que más-y prestaba.
Nagua pola peonza, caniques…
-¿Ma, pueo pidir dalgo a los Reis?-
-Díxotelo pá, yá yes grande-
-Monchu y Lolina son más grandes que yo y piden daqué- retruca-y.
-N´eses cases tienen munches vaques y tierres y hai pa too-
-Enxamás traenme ná, rinse de min-
Pin nun s´atreve a pidi-ylo a so pá, ye so ma quien-ylo diz.
-Pepe, hai que mercar dalgo pa Pin, ta mui apenáu y llarimosu-
-¿Maruxa, onde tan les perres?, tan ensin pagar les rentes, morrió´l xatu la morica, escosose la navarra…nun sé, ¿ d´onde vas sacalo?.  Que nun pues merca-y  ná-.
-Dalgo habrá  que facer Pepe-

Toles tardes baxen los neños al llavaderu a xugar onde´l  nacimientu.
Diz Monchu: - ¿ Pin, tu qué pidisti a los Reis?-
Pin calla.
-Traerante un burru de madera d´un cañu de castañu como l´añu pasáu-….
Pin nun retruca, calla.

Ye miércoles, Maruxa va pa la Villa al mercáu. Apareya la burra, carga fabes, patates, maíz, güevos, un gallu, dos coneyos y saca de la duerna un xamón, .. yá  tará saláu.
 
Pin, yá nun va peles tardes a xugar al llavaderu colos neños, entretiense iguando con madera enriedos cola so navaya, tamién fai dellos llabores na casa..

Agora ye´l tiempu de mercar bién na plaza.
Tornó pa la so casa cola burra cargada y buenes perres na cartera.
-Maruxa, ¿mercasti´l xamón?, ¿qué voi llevar pol branu a la xera?
-Tortiella, güevos cola patata nueva-
Pepe encueye´l costazu, ta contentu, Maruxa traxo perres, bona falta facía, pa dellos gastos y pagar les rentes.

Baxa Pin pal llavaderu, naide ta perende, escucó tres la sebe. 
Depués de asitiar la mula y el güe, amira´l peselbre.
Siguió tola selmana fadiu y enfocicáu..

-Pin, llevántate, hai que mudase pa dir a misa de Reis- diz so ma.
Los pas tan almorzando na cocina. Pocu esperteyáu entovía, Pin baxa les escaleres, al llegar al rellanu atopa unos paquetes, queda paráu,  -ma, ¿vinieron los Reis?-
-Mira ver fiu-
So pá seriu, mira de regüeyu, dende dientro la cocina….
Garra los paquetes, foi posándolos enriba la mesa l´estregal, con procuru, ensin romper el papel.. nun atina.
Amás de los xuguetes polos que nagua, tien una caxa de collores dientro d´un cabás.
Sos pas tan amirando, emociónense, so pá disimulando saca el pañuelu…
-¿Préstate Pin?- Dixo so ma.
Coles llárimes nos güeyos entra na cocina, ponse nes rodielles de so pá, Pepe  escuende´l pañuelu y llarimosos los tres, fácense un garapiellu.
-Ma, teo que dir al llavaderu, camúdome depués-, diz Pin..
Cuerre a tou meter..-¿onde vas Pin?- 
Pin asitia los camellos de los Reis nel nacimientu y vase, tien priesa, va pa misa…

Acabante comer ponse so  ma a fregar, l´agua la caldera ta ferviendo..-Pin, apúrrime los platos pal bañal-
-Vas quemate ma,.. comi enantes una rosquillina d´anís-
-Toma pá, una pa ti.. ¿o quies un figu pasu?.

XUAN MIYAR

Collaboración de Xuan Miyar: ‘La Seronda” y la “Pía”

Aniciamos una nueva estaya de publicaciones n'asturianu, dedicaes a la nuesa cultura y tradiciones. Cola collaboración de Xuan Miyar

LA SERONDA

Yá nun oimos grillar, nin vemos a les andarines esnalar.
¿Onde tan les caparines?
Falo d´esti tiempu, d´estos díes curtios, del pigazu y del vientu.
De la gueta, de la pía, del nordés, de la xelada y del tempranu atapecer.
De les esbilles, del pote, de fabada y de la fueyarasca.
Cayeren les ablanes, les nueces y les castañes.

Ye tiempu d´andeches, de sidra dulce, de magüestos, d´esfrutar  los collores  roxos, ocres, meriellos y verdes pola viesca y peles caleyes.
De pañar la mazana y del golor de  la magaya.

LA PÍA

Ensín echar el pigazu como ye costume, entamó dir a la pía, estos díes fai un nordés que de xuru baxó pal suelu toles castañes y val más dir a pañales, cuantayá que nagua perelles. Lleva un cestu de berdasques de vares de salgueru.
Caleya pal práu la castañalina, onde tolos años recueye castañes dende que yera neña, fai fríu, va abrigada enforma, pero ensín muncha gana. -Porque nun hai daquién les pañe, que si non, equí quedaben-  cavilga.

Ta xunto´l requexu, onde facía col so pá la cuerra, yera la que diba a buscales mentanto pasaba l´iviernu.
Nel requexu hai un xergón de fueyarasca y siéntase, alcuérdase dacuando yera moza echando-y un gabitu a so pá, afáyase nel sitiu.
Ta clisada cola cayida de la fueya, cómo la ximielga´l vientu. 
Dende ellí vese la llosa, nun hai gabielles, namás caballos pastiando, cuántu maíz coyeron perende...Cuántu esfrutaron coles esbilles, aconceyando peles cases dacuándo tocaba...

Les muyeres y los mozos esbillando, los homes enriestrando y los neños apurriéndo. Depués colgábense les riestres nel horru y recoyín la fueya.
Mientres, cuntábense cuentos, hestories y lleendes, tolos años yeren les mesmes, pidinles los neños.
Amás taba´l graciosu:, -¿piquen abro?-, -non, sal fuera, porcón-, diz  l´ama.
Que prestosa yera l´última esbilla, alcuérdase de la so,   como so ma facía la garulla: mazanes, castañes magustaes, nueces, carápanos, galletes de mantega y sidra del duernu.  Llueu xugaben a     l´alpargata.

Siente cayer una castaña, dalgo rebuye pela castañal, mira pa enriba, ellí ta´l esguil, mírense de regüeyu. Lloñe, óyese  la sirena de La Espuncia, fízose tardi. Torna seliquín, a pasu llentu. Al pasar pela cuesta nota´l  tastu de mazana mayada, Luterio apreta´l  llagar, güele a magaya.
-¿Ónde tubisti?- entrúga-y so fía,   -na castañalina-    -¿ú tan les castañes?-    -nun les había-
Hugo, - mánda-y un washaap a to pá-,  ta esmolíu, di-y que yá ta equí la to güela.
Siéntase na so siella......
-Güei nun hai esbilla-.... 
Ta la tele encendía col alderique, Sálvame, dando la llata.
-Tampocu hai garulla.....nin van xugar a l´alpargata-....

Entamaron la so nueva vida cargada de ilusiones e  inseguranza, amirando too lo que dexaron pel camín. Sos pas, aldees, sos collacios. Un reconocimientu pa toos éllos, con tol afectu……………

                                                            XUAN MIYAR: LA CARTA

Son les once, ye l´hora na que los martes y vienres vien la cartera tal como ye costume, Mel espera n´antoxana na so casa. Fai seis meses dende que-y dexaron l´última carta, tien vezu d´esperar sentáu nel picaderu, el picaderu de carbayu que fexo dacuándo yera mozu, yá nun-y da usu, namás qu´esperar el pasu les hores ehí sentáu, dando-y vueltes a la so cabeza, milenta  vegaes al rodiu lo mesmo, ta onde meyor s´afaya, nel so sitiu.

La carta´l so fíu ye lu que-y da la esperanza, so únicu fiu ye´l que-y mantién la cabeza ocupada.

Güei tampoco pasó la cartera, pasen dies y Mel ta esmoliu y acongoxáu.

-Vamos embarcar, pa dir  velu-, dixo Mel.

–Mel, anda pa dientro-  diz-y la so muyer.

-Entra pa l´estregal, vas garrar una pulmonía,  meyor te  poníes xunto´l  llar-…..

Mel ta nel so mundiu, calla y, arrastrando les madrenes ferráes con clavos entra pa casa.

Feli, la cartera, caleya pelos pueblos onde tien que dexar cartes, les sos caleyes estrémales enforma, conocedora de tolos regatos, piedres y tolos gatileros de los bichos qu´anden perende.

Cargada cola fardela de pelleyu prietu, onde guarda´l corréu.

Güei Feli antaína a facer el repartu peles aldees, tien priesa, amás, tien que llee-yos carta en casa Mel. La carta qu´esperen vien d´América, col papel finu y col  borde de collorinos.

 -Qu´allegranza voi da-yos….fai siete meses que-yos traxi l´última-.

Allantrones siéntese l´ecu les campanes n´aldea nel valle, mientres, pela barra, métese la borrina  y   tann….una campanada, depués de cuatro segundos, tann… repite la campana.

 -Paémeque toquen a fináu -….

 -nun vese la ría- paez qu´atapez, échase´l  mundiu enriba.

Llega a la quintana, saca la carta de la fardela, la fardela de pelleyu, mira pa l´antoxana, nadie ta nel picaderu…….

……………………que dexaron equí, tantu llevaron lloñe, un homenaxe pa los qu´equí tan, y que penaron la falta de los sos fíos, en silenciu.

                                                                                                                     Xuan Miyar